અમેરિકન ઓઇલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના જણાવ્યા પ્રમાણે અમેરિકામાં ૯૦ લાખ નોકરીઓ સીધી યા આડકતરી રીતે ઓઇલ એન્ડ નેચરલ ગેસ ઇન્ડસ્ટ્રી સાથે સંકળાયેલી છે. અમેરિકાના જીડીપી (ગ્રોસ ડોમેસ્ટિક પ્રોડક્ટ)નો સાત ટકા હિસ્સો ઓઇલ એન્ડ ગેસ ઇન્ડસ્ટ્રીનો છે. આ આખી ઇન્ડસ્ટ્રી હાલમાં સાઉદી અરેબિયા અને રશિયા વચ્ચેના ટકરાવને કારણે મુશ્કેલીમાં આવી પડી હોવાથી અમેરિકા સામે એક મોટો પડકાર ઊભો થયો છે.
વાતને વિગતે સમજીએ. આજની તારીખમાં જગતમાં ઓઇલનું સૌથી વધુ ઉત્પાદન કરનાર નં. ૧ દેશ સાઉદી અરેબિયા નથી, બલ્કે અમેરિકા છે (રોજિંદુ ઉત્પાદન ૧.૮ કરોડ બેરલ). એ પછીના બીજા સ્થાનની હોડમાં સાઉદી અરેબિયા અને રશિયા અનુક્રમે ૧.૨ અને ૧.૧ કરોડ બેરલ પ્રતિદિનના ઉત્પાદન સાથે ખાસ્સા લગોલગ છે.
બાકી એક જમાનામાં સાઉદી અરેબિયાનો તેલ-જગતમાં દબદબો હતો. તેની તેલ સમૃદ્ધિનો જગતમાં જોટો નહોતો. અમેરિકા જેવું અમેરિકા સાઉદી અરેબિયાને હથેળીમાં રાખતું હતું અને સાઉદીની સુરક્ષા ખાતર અમેરિકા કેટલાક દેશો સાથે જરૂરી તેમ જ બિનજરૂરી પંગાઓ પણ લેતું હતું.
પણ અંદરખાને સાઉદીનું અવલંબન લેવાનું અમેરિકાને ગમતું નહોતી. અમેરિકા તેલના મામલે શક્ય તેટલું સ્વાવલંબી બનવા માગતું હતું અને એ દિશામાં તે એટલી ઝડપથી આગળ વધતું રહ્યું કે ૨૦૦૯ પછીના ફક્ત એક જ દાયકામાં અમેરિકાએ પોતાનું તેલ ઉત્પાદન બમણું કરીને તેલ ઉત્પાદનના મામલે નં. ૧નું સ્થાન મેળવી લીધું.
સાઉદીની તોતિંગ કમાણી, જલસા અને એશો-આરામ તેલના ઊંચા ભાવ પર અવલંબિત હતા. પણ અમેરિકા તેલનું ધોધમાર ઉત્પાદન કરીને બજારમાં તેલ ઠાલવી રહ્યું હોવાથી તેલના ભાવો સાઉદીની ઇચ્છા પ્રમાણે ઊંચા જાળવી શકાતા નહોતા. આવામાં, થાકેલા-કંટાળેલા સાઉદીએ ૨૦૧૬ની સાલના અંત ભાગમાં રશિયા સાથે હાથ મિલાવ્યા. સાઉદીને સમજાયું કે તે પોતે અને ઓપેક (ઓર્ગેનાઈઝેશન ઓફ પેટ્રોલિયમ એક્સ્પોર્ટિંગ કન્ટ્રીઝ - તેલની નિકાસ કરતા દેશોનું સંગઠન) જો રશિયા સાથે હાથ મિલાવે તો બન્ને સાથે મળીને તેલના ઉત્પાદનમાં વધારો-ઘટાડો કરીને જગતમાં તેલના ભાવોની વધ-ઘટ પર મજબૂત પકડ મેળવી શકે. રશિયાને પણ આ જ જોઈતું હતું. એટલે બન્ને ‘દુશ્મનો’એ હાથ મિલાવ્યા (બાકી એ અગાઉ શીત યુદ્ધના જમાનામાં અમેરિકાના દુશ્મન એવા રશિયાને સાઉદી પણ પોતાનું દુશ્મન ગણતું રહેલું).
ટૂંકમાં, અમેરિકન તેલને લીધે સાઉદી-રશિયા નિકટ આવ્યાં. બન્નેએ મળીને નક્કી કર્યું કે ઓપેક પ્લસ (ઓપેકના દેશો વત્તા રશિયા)એ મળીને પોતાના કુલ તેલ ઉત્પાદનમાં રોજના ૧૭ લાખ બેરલનો કાપ મૂકવો, જેથી જગતમાં તેલની રેલમછેલ ન થાય અને ભાવ કાબૂમાં રહે.
સાઉદી-રશિયાનું ગાડું બરાબર ચાલી રહ્યું હતું. એટલામાં કોરોનાએ કાળો વર્તાવ્યો. જગતમાં તેલની ડિમાન્ડ ખાસ્સી ઘટી. આવામાં, ભાવ સાવ ભાંગી ન પડે તે માટે સાઉદીએ એવી દરખાસ્ત મૂકી કે અગાઉના ૧૭ લાખ બેરલ પ્રતિદિન ઉપરાંત વધારાના ૧૫ લાખ બેરલ પ્રતિદિનનો ઉત્પાદન-કાપ મૂકીએ, પણ રશિયાએ સાઉદીની આ દરખાસ્ત ન સ્વીકારી. રશિયા કહે, અમે કાપ નહીં મુકીએ. રશિયાના આ નિર્ણય પર પુટિનનો સિક્કો તો છે જ, પરંતુ આ ખેલમાં રશિયાના પક્ષે મુખ્ય ખેલાડી આઈગોર સેચિન નામનો એક માણસ છે. તે રશિયાની જાયન્ટ સરકારી ઓઈલ કંપની રોસનેફ્ટનો વડો છે. એ માણસ ધગધગતો રાષ્ટ્રવાદી છે. સાઉદીને સહકાર ન આપવાના નિર્ણયમાં તેની ભૂમિકા મુખ્ય છે. પ્રમુખ પુટિન અને તેલ-મહારથી આઈગોર સેચિન મળીને, તેલના ભાવોમાં કડાકો બોલાવીને, અસલમાં અમેરિકાને પાઠ ભણાવવા માગે છે.
ટૂંકમાં, પહેલી નજરે ભલે ઝઘડો સાઉદી-રશિયા વચ્ચેનો લાગતો, પણ અસલમાં આમાં ત્રણ પક્ષો વચ્ચેની ખેંચમતાણી છેઃ અમેરિકા, સાઉદી અને રશિયા. ઉત્પાદનમાં ઘટાડો કરવાના રશિયાના ઇન્કારથી સૌથી મોટો ફટકો અમેરિકાને પડી શકે તેમ છે, કારણ કે જો ક્રૂડ ઓઇલના ભાવ બેરલદીઠ ૫૦ ડોલરથી નીચા જાય તો અમેરિકન ઓઇલ કંપનીઓનું આવી બને તેમ છે.
તમને યાદ હશે કે આપણી વાત ચાલી રહી હતી કોર્પોરેટ ઉધારીની. આજની તારીખમાં જગતમાં કોર્પોરેટ ઉધારીના મામલે સૌથી ટોચના સ્થાને છે અમેરિકન તેલ કંપનીઓ. જો તેલના ભાવ લાંબા સમય સુધી નીચા જ રહ્યા, તો અમેરિકન ઓઇલ કંપનીઓ, જૂની લોનો ભરી શકશે નહીં, પોતાના કોર્પોરેડ બોન્ડ્ઝના ચૂકવણાં કરી શકશે નહીં અને પોતાના સ્ટાફને પણ જાળવી શકશે નહીં. ઉપર નોંધ્યું તેમ, અમેરિકાની ૯૦ લાખ નોકરીઓ ઓઇલ એન્ડ ગેસ ઇન્ડસ્ટ્રી પર આધારિત છે. આમાંની ઘણી નોકરીઓ જોખમમાં મુકાય તો દેશમાં કેવી મુશ્કેલી સર્જાય તે અમેરિકા બરાબર જાણે છે. ટૂંકમાં, તેલના ઘટેલા ભાવોથી અતિ ચિંતિત એવું અમેરિકા હવે સાઉદી અરેબિયા પર દબાણ પણ લાવી રહ્યું છે અને કાકલૂદી પણ કરી રહ્યું છે કે પ્લીઝ, તેલનું ઉત્પાદન વધારશો નહીં (નહીંતર નીચા ભાવોને કારણે અમારું આવી બનશે).
આખી વાતમાં મુખ્ય તકલીફ એ છે કે રશિયા સાથેની વાટાઘાટ તૂટી પડ્યા બાદ સાઉદી અરેબિયાના પ્રિન્સ એમબીએસ-મોહમ્મદ બિન સલમાને ભડકીને એવી જાહેરાત કરી છે કે તે તેલ ઉત્પાદન ઘટાડવાનું તો દૂર રહ્યું, પણ અગાઉ ક્યારેક નહોતું ઠાલવ્યું એટલું તેલ તે હવે પછી બજારોમાં ઠાલવશે; ભાવ ભલે ઘટે, પોતે (સાઉદીએ) ભલે વેઠવું પડે, પણ આડા ચાલનારા રશિયાને તે સીધુંદોર કરી દેશે.
અલબત્ત, તેલના ભાવો ઘટે તો રશિયાને પોતાના તેલના ઓછા ભાવ મળવાથી મુશ્કેલી તો પડશે જ, પણ વધુ મુશ્કેલી અમેરિકાને અને સાઉદીને પડે એવી શક્યતા છે. અમેરિકાની મુખ્ય મુશ્કેલી તોતિંગ-જોખમી-ખતરનાક કોર્પોરેટ ઉધારીની અને બેકારીની છે, જ્યારે સાઉદીની મુશ્કેલી એ છે કે તેનું આખું અર્થતંત્ર ઓઇલની આવક પર નભી રહ્યું છે. આવામાં, જો ભાવ ઘટવાને લીધે સાઉદીની આવક ઘટે તો તેણે શાસકીય ખર્ચ પર કાપ મુકવાની અને સરવાળે પ્રજાની સગવડો ઘટાડવાની નોબત આવી શકે.
બીજી તરફ, રશિયા કદાચ તેલના ભાવઘટાડાને થોડી મુશ્કેલીઓ છતાં પણ થોડા લાંબા સમય સુધી ભાવઘટાડો વેઠી લઈ શકે તેમ છે, કારણ કે રશિયાનું અર્થતંત્ર તેલ-કેન્દ્રી નથી. તે બહુઆયામી છે. એકલી તેલની આવક ઘટવાથી રશિયન અર્થતંત્ર તૂટી પડે તેમ નથી. રશિયા પાસે રિઝર્વ્ડ કેશ અને સોનું પણ ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં છે.
તેલના ભાવો ઘટેલા રહે તેનાથી ભારતને તો ઘણો ફાયદો જ છે, પરંતુ આ ફાયદો કાયમી નથી, કારણ કે તેલના ભાવોનું આ યુદ્ધ કાયમી નહીં ચાલે. શક્ય છે કે ટૂંક સમયમાં નિવેડો આવી જાય. પણ આ આખી વાતમાં અમેરિકા-રશિયા-સાઉદી ઉપરાંત મારા-તમારા જેવા સામાન્ય માણસોએ પણ સમજવા જેવો એક નાનકડો પણ મહત્ત્વનો મુદ્દો એ છે કે ઉધારી ઊંચી હોય ત્યારે નાની મુશ્કેલી પણ ઘણી વધારે પીડાદાયી બની રહેતી હોય છે. માટે ઉધારીથી શક્ય તેટલી હદે બચવું. અને સમજવા જેવી બીજી વાત એ છે કે ભલભલા કોરોના-પ્રકોપ છતાં મહાસત્તાઓ વચ્ચે સત્તાની સાંઠમારી અને સોગઠાંબાજી અટકતી નથી. આનું કારણ કદાચ એ છે કે માત્ર મહાસત્તાઓને જ નહીં, સામાન્ય માનવીને પણ ભારે પ્રભાવિત કરતી ભારે શક્તિશાળી ભૂખ છે, સત્તાભૂખ.
વાતને વિગતે સમજીએ. આજની તારીખમાં જગતમાં ઓઇલનું સૌથી વધુ ઉત્પાદન કરનાર નં. ૧ દેશ સાઉદી અરેબિયા નથી, બલ્કે અમેરિકા છે (રોજિંદુ ઉત્પાદન ૧.૮ કરોડ બેરલ). એ પછીના બીજા સ્થાનની હોડમાં સાઉદી અરેબિયા અને રશિયા અનુક્રમે ૧.૨ અને ૧.૧ કરોડ બેરલ પ્રતિદિનના ઉત્પાદન સાથે ખાસ્સા લગોલગ છે.
બાકી એક જમાનામાં સાઉદી અરેબિયાનો તેલ-જગતમાં દબદબો હતો. તેની તેલ સમૃદ્ધિનો જગતમાં જોટો નહોતો. અમેરિકા જેવું અમેરિકા સાઉદી અરેબિયાને હથેળીમાં રાખતું હતું અને સાઉદીની સુરક્ષા ખાતર અમેરિકા કેટલાક દેશો સાથે જરૂરી તેમ જ બિનજરૂરી પંગાઓ પણ લેતું હતું.
પણ અંદરખાને સાઉદીનું અવલંબન લેવાનું અમેરિકાને ગમતું નહોતી. અમેરિકા તેલના મામલે શક્ય તેટલું સ્વાવલંબી બનવા માગતું હતું અને એ દિશામાં તે એટલી ઝડપથી આગળ વધતું રહ્યું કે ૨૦૦૯ પછીના ફક્ત એક જ દાયકામાં અમેરિકાએ પોતાનું તેલ ઉત્પાદન બમણું કરીને તેલ ઉત્પાદનના મામલે નં. ૧નું સ્થાન મેળવી લીધું.
સાઉદીની તોતિંગ કમાણી, જલસા અને એશો-આરામ તેલના ઊંચા ભાવ પર અવલંબિત હતા. પણ અમેરિકા તેલનું ધોધમાર ઉત્પાદન કરીને બજારમાં તેલ ઠાલવી રહ્યું હોવાથી તેલના ભાવો સાઉદીની ઇચ્છા પ્રમાણે ઊંચા જાળવી શકાતા નહોતા. આવામાં, થાકેલા-કંટાળેલા સાઉદીએ ૨૦૧૬ની સાલના અંત ભાગમાં રશિયા સાથે હાથ મિલાવ્યા. સાઉદીને સમજાયું કે તે પોતે અને ઓપેક (ઓર્ગેનાઈઝેશન ઓફ પેટ્રોલિયમ એક્સ્પોર્ટિંગ કન્ટ્રીઝ - તેલની નિકાસ કરતા દેશોનું સંગઠન) જો રશિયા સાથે હાથ મિલાવે તો બન્ને સાથે મળીને તેલના ઉત્પાદનમાં વધારો-ઘટાડો કરીને જગતમાં તેલના ભાવોની વધ-ઘટ પર મજબૂત પકડ મેળવી શકે. રશિયાને પણ આ જ જોઈતું હતું. એટલે બન્ને ‘દુશ્મનો’એ હાથ મિલાવ્યા (બાકી એ અગાઉ શીત યુદ્ધના જમાનામાં અમેરિકાના દુશ્મન એવા રશિયાને સાઉદી પણ પોતાનું દુશ્મન ગણતું રહેલું).
ટૂંકમાં, અમેરિકન તેલને લીધે સાઉદી-રશિયા નિકટ આવ્યાં. બન્નેએ મળીને નક્કી કર્યું કે ઓપેક પ્લસ (ઓપેકના દેશો વત્તા રશિયા)એ મળીને પોતાના કુલ તેલ ઉત્પાદનમાં રોજના ૧૭ લાખ બેરલનો કાપ મૂકવો, જેથી જગતમાં તેલની રેલમછેલ ન થાય અને ભાવ કાબૂમાં રહે.
સાઉદી-રશિયાનું ગાડું બરાબર ચાલી રહ્યું હતું. એટલામાં કોરોનાએ કાળો વર્તાવ્યો. જગતમાં તેલની ડિમાન્ડ ખાસ્સી ઘટી. આવામાં, ભાવ સાવ ભાંગી ન પડે તે માટે સાઉદીએ એવી દરખાસ્ત મૂકી કે અગાઉના ૧૭ લાખ બેરલ પ્રતિદિન ઉપરાંત વધારાના ૧૫ લાખ બેરલ પ્રતિદિનનો ઉત્પાદન-કાપ મૂકીએ, પણ રશિયાએ સાઉદીની આ દરખાસ્ત ન સ્વીકારી. રશિયા કહે, અમે કાપ નહીં મુકીએ. રશિયાના આ નિર્ણય પર પુટિનનો સિક્કો તો છે જ, પરંતુ આ ખેલમાં રશિયાના પક્ષે મુખ્ય ખેલાડી આઈગોર સેચિન નામનો એક માણસ છે. તે રશિયાની જાયન્ટ સરકારી ઓઈલ કંપની રોસનેફ્ટનો વડો છે. એ માણસ ધગધગતો રાષ્ટ્રવાદી છે. સાઉદીને સહકાર ન આપવાના નિર્ણયમાં તેની ભૂમિકા મુખ્ય છે. પ્રમુખ પુટિન અને તેલ-મહારથી આઈગોર સેચિન મળીને, તેલના ભાવોમાં કડાકો બોલાવીને, અસલમાં અમેરિકાને પાઠ ભણાવવા માગે છે.
ટૂંકમાં, પહેલી નજરે ભલે ઝઘડો સાઉદી-રશિયા વચ્ચેનો લાગતો, પણ અસલમાં આમાં ત્રણ પક્ષો વચ્ચેની ખેંચમતાણી છેઃ અમેરિકા, સાઉદી અને રશિયા. ઉત્પાદનમાં ઘટાડો કરવાના રશિયાના ઇન્કારથી સૌથી મોટો ફટકો અમેરિકાને પડી શકે તેમ છે, કારણ કે જો ક્રૂડ ઓઇલના ભાવ બેરલદીઠ ૫૦ ડોલરથી નીચા જાય તો અમેરિકન ઓઇલ કંપનીઓનું આવી બને તેમ છે.
તમને યાદ હશે કે આપણી વાત ચાલી રહી હતી કોર્પોરેટ ઉધારીની. આજની તારીખમાં જગતમાં કોર્પોરેટ ઉધારીના મામલે સૌથી ટોચના સ્થાને છે અમેરિકન તેલ કંપનીઓ. જો તેલના ભાવ લાંબા સમય સુધી નીચા જ રહ્યા, તો અમેરિકન ઓઇલ કંપનીઓ, જૂની લોનો ભરી શકશે નહીં, પોતાના કોર્પોરેડ બોન્ડ્ઝના ચૂકવણાં કરી શકશે નહીં અને પોતાના સ્ટાફને પણ જાળવી શકશે નહીં. ઉપર નોંધ્યું તેમ, અમેરિકાની ૯૦ લાખ નોકરીઓ ઓઇલ એન્ડ ગેસ ઇન્ડસ્ટ્રી પર આધારિત છે. આમાંની ઘણી નોકરીઓ જોખમમાં મુકાય તો દેશમાં કેવી મુશ્કેલી સર્જાય તે અમેરિકા બરાબર જાણે છે. ટૂંકમાં, તેલના ઘટેલા ભાવોથી અતિ ચિંતિત એવું અમેરિકા હવે સાઉદી અરેબિયા પર દબાણ પણ લાવી રહ્યું છે અને કાકલૂદી પણ કરી રહ્યું છે કે પ્લીઝ, તેલનું ઉત્પાદન વધારશો નહીં (નહીંતર નીચા ભાવોને કારણે અમારું આવી બનશે).
આખી વાતમાં મુખ્ય તકલીફ એ છે કે રશિયા સાથેની વાટાઘાટ તૂટી પડ્યા બાદ સાઉદી અરેબિયાના પ્રિન્સ એમબીએસ-મોહમ્મદ બિન સલમાને ભડકીને એવી જાહેરાત કરી છે કે તે તેલ ઉત્પાદન ઘટાડવાનું તો દૂર રહ્યું, પણ અગાઉ ક્યારેક નહોતું ઠાલવ્યું એટલું તેલ તે હવે પછી બજારોમાં ઠાલવશે; ભાવ ભલે ઘટે, પોતે (સાઉદીએ) ભલે વેઠવું પડે, પણ આડા ચાલનારા રશિયાને તે સીધુંદોર કરી દેશે.
અલબત્ત, તેલના ભાવો ઘટે તો રશિયાને પોતાના તેલના ઓછા ભાવ મળવાથી મુશ્કેલી તો પડશે જ, પણ વધુ મુશ્કેલી અમેરિકાને અને સાઉદીને પડે એવી શક્યતા છે. અમેરિકાની મુખ્ય મુશ્કેલી તોતિંગ-જોખમી-ખતરનાક કોર્પોરેટ ઉધારીની અને બેકારીની છે, જ્યારે સાઉદીની મુશ્કેલી એ છે કે તેનું આખું અર્થતંત્ર ઓઇલની આવક પર નભી રહ્યું છે. આવામાં, જો ભાવ ઘટવાને લીધે સાઉદીની આવક ઘટે તો તેણે શાસકીય ખર્ચ પર કાપ મુકવાની અને સરવાળે પ્રજાની સગવડો ઘટાડવાની નોબત આવી શકે.
બીજી તરફ, રશિયા કદાચ તેલના ભાવઘટાડાને થોડી મુશ્કેલીઓ છતાં પણ થોડા લાંબા સમય સુધી ભાવઘટાડો વેઠી લઈ શકે તેમ છે, કારણ કે રશિયાનું અર્થતંત્ર તેલ-કેન્દ્રી નથી. તે બહુઆયામી છે. એકલી તેલની આવક ઘટવાથી રશિયન અર્થતંત્ર તૂટી પડે તેમ નથી. રશિયા પાસે રિઝર્વ્ડ કેશ અને સોનું પણ ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં છે.
તેલના ભાવો ઘટેલા રહે તેનાથી ભારતને તો ઘણો ફાયદો જ છે, પરંતુ આ ફાયદો કાયમી નથી, કારણ કે તેલના ભાવોનું આ યુદ્ધ કાયમી નહીં ચાલે. શક્ય છે કે ટૂંક સમયમાં નિવેડો આવી જાય. પણ આ આખી વાતમાં અમેરિકા-રશિયા-સાઉદી ઉપરાંત મારા-તમારા જેવા સામાન્ય માણસોએ પણ સમજવા જેવો એક નાનકડો પણ મહત્ત્વનો મુદ્દો એ છે કે ઉધારી ઊંચી હોય ત્યારે નાની મુશ્કેલી પણ ઘણી વધારે પીડાદાયી બની રહેતી હોય છે. માટે ઉધારીથી શક્ય તેટલી હદે બચવું. અને સમજવા જેવી બીજી વાત એ છે કે ભલભલા કોરોના-પ્રકોપ છતાં મહાસત્તાઓ વચ્ચે સત્તાની સાંઠમારી અને સોગઠાંબાજી અટકતી નથી. આનું કારણ કદાચ એ છે કે માત્ર મહાસત્તાઓને જ નહીં, સામાન્ય માનવીને પણ ભારે પ્રભાવિત કરતી ભારે શક્તિશાળી ભૂખ છે, સત્તાભૂખ.
