અંગ્રેજી ભાષાનાં સમર્થ કટાર લેખક જોનાથન સ્વીફ્ટ ગણાય છે. "ગુલિવર્સ ટ્રાવેલ્સ" તેમની પ્રસિધ્ધ રચના છે. તેમનાં કેટલાક વિખ્યાત ક્વોટ છે. જે આજેપણ તરોતાજાં અને રેવલન્ટ લાગે છે.

"જેઓ ચેતવણી સાંભળતાં નથી, તેઓ સલાહ શું સાંભળે ???"

"ઉપદેશકને કોઈ સાંભળતું નથી. સમય બધાને સમજાવી દે છે. વૃધ્ધ પુરૂષોએ યુવાનોનાં દિમાગમાં જે ઠસાવવા કોશિશ કરી હોય છે તે વખત જતાં યુવાન જ્યારે વૃધ્ધની ઉમરે પહોંચે છે ત્યારે તેનાં દિમાગમાં તરત દાખલ થઈ જાય છે."

લોક-ડાઉન નિમિત્તે ઉપરનાં શબ્દો મહત્વના છે. ભૂલ એક એવો કઠોર ન્યાયાધીશ છે કે, તે સજા અને શીખ બંને આપે છે. હા, એવું બને કે રાતની ભૂલનું પરિણામ સવારે ભોગવવું પડે અને આજની ભૂલની સજા આવતીકાલે ભોગવવી પડે. ટૂંકમાં રાત્રે ખાવ કે દિવસે ખાઓ, ગોળ ગાળ્યો લાગે અને કાળી જીરી કડવી જ લાગે. ગુંદર વગરનાં ચાંદલાઓ કહેતાં હોય છે કે, "મારાથી એક 'નાની ભૂલ' થઈ ગઈ." તો સાંભળી લે, "હે એકવીસ દિવસના નજરકેદ કેદી ! ભૂલ નાની લાગે પણ તે ક્યારેય નાની હોતી નથી. તેનું પરિણામ આવવા દે, વાત સમજાઈ જશે."

આપણી કેટલીક સમજણ એ આપણી "અણસમજણ" હોય છે. પચાસ વર્ષ સુધી દુનિયાને ચોખ્ખી કરવાનો પ્રયત્ન કર્યા પછી સમજાય છે કે ધૂળ તો મારાં ચશ્મા પર હતી. અણસમજણ કે ભૂલ થઈ જાય પછી તેનાં પરિણામો નક્કી કરશે કે તમારી ભૂલ કેટલી ખતરનાક હતી. અઢારમી સદીમાં અમેરિકાના શિકાગો શહેરમાં આગ ફાટી નીકળી. લગભગ શહેરનાં ૩૦% મકાનો-સંપતિ બળીને રાખ થઈ ગઈ. આગ લાગવાનાં કારણોની તપાસ થઈ. જેને તમે અને હું નાની ભૂલ કહીએ છીએ તે... શિકાગોના એક ગોવાળે પોતાના તબેલામાં ફાનસ સળગાવ્યું હતું. તે સમયે વીજળી ન હતી. મોડી રાતે તે ગોવાળ ખાટલામાં સૂવા પડ્યો ત્યારે તેને યાદ આવ્યું કે, ફાનસ ઓલવવાનું રહી ગયું છે. ફાનસ એક સાવ નાની ખીંટીએ લટકાવ્યું હતું. ગોવાળે વિચાર્યું કે, ફાનસમાં થોડુક કેરોસીન છે એટલે થોડીવારમાં ઓલવાઈ જશે.

આ નાની ભૂલ ! મોડી રાતે તે ફાનસ નીચે ઘાસમાં પડ્યું. તે સમયે ઘરો લાકડાના હતા. આગને લાગ મળી ગયો. જોતજોતામાં ત્રીજા ભાગનાં શિકાગોનું હોલિકા દહન થઈ ગયું. ભૂલ અને મૂર્ખામી વચ્ચે એક નેનોમીટરનું અંતર છે. ભૂલ કરનાર, મૂર્ખામી કરનાર અને દોઢ ડહાપણ કરનાર આ ત્રણેય સમજવા જેવાં છે. ભૂલ થવામાં આળસ કે અજાણતાંનું તત્વ સમાયેલું છે. મૂર્ખ એટલે પોતાનું અહિત પોતે જ કરે એ. જ્યારે સમાજે આ દોઢ દહાપણિયાઓથી ચેતવા જેવુ છે. "દોઢ ડાહ્યો" એટલે પોતાનું ૧ ડહાપણ અને બીજાના એક ડહાપણમાંથી અડધું ડહાપણ સાચું માને. આ અડધું ડહાપણ પોતાનાં એક ડહાપણમાં ઉમેરી દે તે "દોઢ ડાહ્યો". પોતાને હોંશિયાર સમજે એ નહીં પણ સાથેસાથે બીજાને મૂર્ખ સમજે અને એના કારણે બીજાને નુકશાન પહોંચાડે એ આ "દોઢ ડાહ્યો".

લોક-ડાઉનમાં બહાર ફરવા નીકળવું એ વીરતા સંબંધિત કાર્ય નથી, એ દોઢ ડહાપણ છે. અત્યારે આપણે સામૂહિક જીવન જીવી રહ્યા છે. હાલ તમામ ધર્મ, વર્ગ, રંગના લોકો એકસરખું જીવન જીવી રહ્યા છીએ. સામૂહિક જીવન હંમેશા દૂધ જેવુ હોય છે. તમે એમાં લીંબુ નિચોવીને ફાડી નાંખી શકો છો, તેમાં પાણી નાંખીને તેનું પોત પાતળું કરી શકો છો, તેમાં મેળવણ નાંખીને ખાટું કરી શકો છો અને હા, તમે એમાં સાકર ભેળવીને મધુર પણ બનાવી શકો છો. નિર્ણય તમારે કરવાનો છે.

અત્યારે લોકોને તમારી દયાની નહી, મદદની જરૂર છે. કશું જ કરી શકો એમ ન હોવ તો પ્રાર્થના કરો. એક મોટી બેંકમાં કેશિયરની છ બારીઓ હતી. બેંકમાં નવા મેનેજર આવ્યા હતા. ત્રણેક દિવસનાં અવલોકન પરથી સમજાયું કે, બારી નંબર ૨ પર ગ્રાહકોની ભીડ રહેતી હતી. બાકીની બારીઓ પર કાગડાં ઊડતાં હતા. મેનેજરે ગ્રાહકો સાથે વાત કરી. ગ્રાહકોએ કહ્યું,"સાહેબ, ખબર નહી પણ આ કેશિયર ભાઈનાં હાથે પૈસા મળે છે તેનાથી ધંધામાં બરકત આવે છે. તેમનાં હાથે મળેલાં પૈસાથી ઘરમાં સુખ-શાંતિ આવ્યા. કોઈકે કહ્યું કે ઘરમાંથી બીમારી ચાલી ગઈ." હવે મેનેજરે પેલા બારી નંબર બે વાળા કેશિયરને પૂછ્યું ," ગ્રાહકને પૈસા આપતી વખતે તમે કઈક કરો છો ?" કેશિયરે કહ્યું," હા, હું પહેલાં પૈસા ગણું છુ. પછી એ પૈસા ગ્રાહકના હાથમાં મૂકું છુ. એ વખતે ભગવાનને પ્રાર્થના કરું છુ કે, આ પૈસા લેનારને સુખ-શાંતિ-પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થાય." મેનેજરને બારી નંબર બેનું રહસ્ય સમજાઈ ગયું. કોઈનો બળદ, કોઈની વેલ અને બંદાનો ડચકારો તે આનું નામ.

ગજવેલના પારખા ન હોય. બહાર નીકળવાનું બંધ કરો. ઘણીવાર નાની વાતો પણ ખૂબ મહત્વની હોય છે જેમ કે પૈડાંમાં ઓઈલ મૂકવું. અત્યારે એ જ સમય છે. ઘરે રહીને સુખ-શાંતિ અને પ્રસન્નતામાં ગતિ આવે એવી નાની નાની સમજણભરી ગતિવિધિઓ કરો.

જે.કે.સાંઈ

બંગાળી રંગમંચ અને હિન્દી ફિલ્મોના કમાલના અભિનેતા ઉત્પલ દત્ત અગર જીવતા હોત તો તેઓ ૯૧ વર્ષના થાત. ૨૯ માર્ચ, ૧૯૨૯ના રોજ પૂર્વ બંગાળના બારીસાલમાં ઉત્પલનો જન્મ થયો હતો. તેઓ ઊંચી કોટીના અભિનેતા, નિર્દેશક, નાટ્ય લેખક હતા. બંગાળી રંગમંચ પર તેઓ ખુબ ખેલ્યા. જેને આધુનિક ભારતીય રંગભૂમિ કહેવાય તેના ઉત્પલ આધારશીલા સમાન હતા. ૧૯૪૭માં કોલકાતામાં તેમને ‘લીટલ થિયેટર’ની સ્થાપના કરી હતી, જેના દ્વારા તેમણે ‘એપિક થિયેટર’ સમયના અંગ્રેજી, શેક્સપિયરન, બ્રેખ્તના નાટકો કર્યા. ત્યાર બાદ તેમનો ઝુકાવ પૂર્ણ રાજકીય અને રેડીકલ થિયેટર તરફ ગયો. તેમના નાટકો તેમની માર્ક્સવાદી વિચારધારા પ્રગટ કરવાનું સાધન બની ગયાં હતાં. જેમાં કલ્લોલ (૧૯૬૫), માનુંશેર અધિકાર, લોઉંહા મનોબટી વધુ, મહા વિદ્રોહ જેવાં નાટકો હતાં. તેની સાથે ઉત્પલ દત્તે ૪૦ વર્ષો સુધી ૧૦૦ જેટલી બંગાળી અને હિન્દી ફિલ્મોમાં કામ કર્યું. તેમાંની કેટલીક યાદગાર ભૂમિકાઓ મૃણાલ સેનની ‘ભુવન શોમ’, સત્યજીત રાયની ‘આગંતુક’, ગૌતમ ઘોષની ‘પદ્મા નાદિર માઝી’ કે હૃષીકેશ મુખર્જીની હિન્દી કોમેડીઝ ‘ગોલમાલ’ (૧૯૭૯) કે ‘રંગ બેરંગી’ રૂપે યાદ કરી શકાય. ઉત્પલ દત્તના મહત્વના સન્માનમાં ૧૯૭૦માં ‘ભુવન શોમ’ના અભિનય માટે શ્રેષ્ઠ અભિનેતાનો નેશનલ એવોર્ડ, સંગીત નાટક અકાદમીનો એવોર્ડ અને ફેલોશિપ મુખ્ય છે.
તેમના પિતાનું નામ ગિરજારંજન દત્ત હતું. ૨૯ માર્ચ, ૧૯૨૯ના રોજ હિંદુ કાયસ્થ પરિવારમાં પૂર્વ બંગાળના બારીસાલમાં ઉત્પલનો જન્મ થયો હતો. આરંભમાં તેઓ શિલોંગમાં ભણ્યા, પછી કોલકાતાની ઝેવિયર્સમાંથી મેટ્રીક થયા. કોલકાતા યુનિવર્સીટીની સેન્ટ ઝેવિયર્સ કોલેજમાંથી તેઓ અંગ્રેજી સાહિત્યમાં અવ્વલ દરજ્જે સ્નાતક થયા હતા.
તેમણે અરબી સમુદ્રમાં અંગ્રેજો સામે ભારતીય ખલાસીઓના બળવાની કથાવાળું નાટક ‘કલ્લોલ’ રજૂ કર્યાના ચાલીસ વર્ષ બાદ ૨૦૦૫માં ‘ઉત્પલ દત્ત નાટ્યોત્સવ’માં ‘ગંગાબોક્સે કલ્લોલ’ નામે ફરીથી રજૂ કરાયું. આ મહોત્સવ કોલકાતાની હૂગલી નદીમાં મંચ બનાવીને ઓફ-શોર રજૂ થયો હતો. ત્યારે યાદ કરાયું કે ‘કલ્લોલ’ માટે દત્તે ૧૯૬૫માં ત્યાંની કોંગ્રેસ સરકાર દ્વારા કરાયેલી સજામાં જેલમાં પણ જવું પડ્યું હતું.
શેક્સપિયરના નાટકો ભજવીને પાગલ થઇ ગયેલાં અદાકારની વાત કરતા ઉત્પલ દત્તના નાટક ‘આજકેર શાહજહાં’ પર આધારિત અંગ્રેજી ફિલ્મ ‘ધ લાસ્ટ લીયર’ (૨૦૦૭) બની. તે ફિલ્મનું નિર્દેશન ઋતુપર્ણ ઘોષે કર્યું અને તેને બેસ્ટ ફિલ્મનો નેશનલ એવોર્ડ મળ્યો હતો.
૧૯૬૦માં ઉત્પલ દત્તે ફિલ્મ અભિનેત્રી શોભા સેન સાથે લગ્ન કર્યા હતા. તેમની એકમાત્ર દીકરી ડૉ. બીશનુંપ્રિય દત્ત નાટકના ઇતિહાસના અધ્યાપક રૂપે જવાહરલાલ નેહરુ યુનિવર્સીટી, નવી દિલ્હીમાં કાર્યરત છે.
તેમની યાદગાર ફિલ્મોમાં ચૌરંગી, સાત હિન્દુસ્તાની, ભુવન શોમ, બોમ્બે ટોકી, ગુડ્ડી, સબ સે બડા સુખ, મેરે જીવન સાથી, હનીમૂન, જુલી, અમાનુષ, શક, દો અંજાને, જન અરણ્ય, સ્વામી, કિસ્સા કુર્સી કા, અતિથી, સફેદ હાથી, તૂટે ખિલૌને, ઈમાન ધરમ, અનુરોધ, દુલ્હન વહી જો પિયા મન ભાયે, ધ ગ્રેટ ગેમ્બલર, ગોલમાલ, અપને પરાયે, શૌકીન, નરમ ગરમ, અંગૂર, અગ્નિ પરીક્ષા, કિસી સે ના કેહના, રંગ બિરંગી યાદ કરી શકાય.
અમિતાભ બચ્ચનની ‘ગ્રેટ ગેમ્બલર’ અને ‘ઇન્કિલાબ’ ફિલ્મોમાં ઉત્પલ દત્ત મુખ્ય વિલન હતાં. અમિતાભની પહેલી ફિલ્મ ‘સાત હિન્દુસ્તાની’માં તો મુખ્ય ભૂમિકા જ ઉત્પલ દત્તની હતી. હિન્દી સિનેમામાં ઉત્પલ દત્ત ખુબ ઓછી પણ કલાત્મક ફિલ્મોમાં હાસ્ય ભૂમિકાઓ કરીને જાણીતા હાસ્ય કલાકાર પણ બન્યા હતા. ‘ગોલમાલ’, ‘નરમ ગરમ’ અને ‘રંગબેરંગી’માં તેમના અભિનય માટે ઉત્પલ દત્તને શ્રેષ્ઠ હાસ્ય અભિનેતાના ફિલ્મફેર એવોર્ડ્સ પણ મળ્યાં હતાં. તે ઉપરાંત ‘ગુડ્ડી’ અને ‘શૌકીન’ની તેમની હાસ્ય ભૂમિકાઓ પણ યાદગાર હતી. તેની સમાંતરે ઉત્પલજી બંગાળી નાટકોમાં ખુબ જ ગંભીર ભૂમિકાઓ કરીને પણ ખુબ લોકચાહના મેળવતા રહ્યા. બંગાળમાં ઉત્પલ દત્તને વીસમી સદીના શ્રેષ્ઠ નાટ્યકાર માનવામાં આવે છે. તેઓ આજીવન માર્ક્સીસ્ટ વિચારસરણી ધરાવનાર મહાનુભાવ રહ્યા. સી.પી. એમ. પક્ષના તેઓ કાયમી ટેકેદાર રહ્યા. પક્ષના કાર્ય રૂપે તેમણે અનેક શેરી નાટકો પણ કર્યા.તેમની ડાબેરી વિચારસરણી ધરાવતી ‘ક્રાંતિકારી નાટ્ય પ્રવૃત્તિ’ આધુનિક બંગાળી નાટ્ય જગતમાં અભૂતપૂર્વ ગણાય છે.
૧૯ ઓગસ્ટ, ૧૯૯૩ના રોજ ઉત્પલ દત્ત હોસ્પિટલમાંથી ડાયાલીસીસ કરાવીને ઘરે પરત થયા અને છાતીમાં દુખાવો થયો અને તે માસીવ હાર્ટ એટેકમાં તેઓ કાયમ માટે શાંત થઇ ગયા.
'એપ્રિલ માસના સિતારા - નરેશ કાપડીઆ' પુસ્તકમાંથી - આભાર: શુભ સાહિત્ય, ગોપીપુરા, સુરત

આપત્તિના સમયે, બીમારીના બિછાને, સ્મશાનમાં જઈએ ત્યારે અને વાસના સંતોષાઈ ગયા પછી- આ ચાર સમયે જે વિચારો આવે છે તે વિચારો કાયમ માટે રહે તો દરેક માનવ "સંત" ની શ્રેણીમાં આવી જાય. હાલ સોસિયલ મીડિયામાં લોકોના વિચારો વાંચી એમ થાય છે કે પૃથ્વી પરનો સૌથી મોટો "દુર્જન" હું જ છું. સ્વર્ગ એ કોઈ લોકેશનનું નામ નથી. જ્યાં એકતા અને ભાઈચારો છે ત્યાં જ સ્વર્ગ છે.

કો'ક કબીરજીને શોધતો શોધતો આવ્યો. કબીરજીનું સરનામું પૂછ્યું. જવાબ મળ્યો- "તે તો કોકના અગ્નિ સંસ્કારમાં લાકડે ગયાં છે." "વારુ, ત્યારે હું ત્યાં જાઉં છું. હું તેમને ઓળખી જાઉં એવી કોઈ એંધાણી આપો." "જેના મસ્તક પર જ્યોત પ્રગટેલી દેખાય એ જ કબીર" પેલો આગંતુક સ્મશાને પહોંચ્યો. સ્મશાનમાં જઈને જોયું તો તમામ ડાઘુઓના મસ્તક પર જ્યોત ઝળહળતી હતી. આમાં કબીર કયો ? ત્યાં એક સમજુ વ્યક્તિ ઊભો હતો. તેણે કહ્યું, "જરા ધીરજ ધરો. બધાને સ્મશાનની બહાર આવવા દો. બહાર આવ્યા બાદ પણ જેના મસ્તક પર જ્યોત પ્રગટેલી દેખાય તે કબીર." અત્યારે બધાં કબીરની શ્રેણીમાં છે. કોરોના પછી જોઈએ કેટલાં કબીર બચે છે ???

નેટની લ્હાયમાં આપણે "નીડ" (ઘર) ને ભૂલી ગયાં હતાં. અમેરીકામાં એક કહેવત છે, 'ઘર એટલે ..પિતાનું સામ્રાજ્ય, બાળકોનું સ્વર્ગ અને માતાની દુનિયા.' આ સામ્રાજ્ય, સ્વર્ગ અને દુનિયાને આપણે વિસરી ચૂક્યા હતાં. જે બાળકને પિતા ન હોય તે અડધો અનાથ કહેવાય અને જે બાળકને માતા ન હોય તે પૂરો અનાથ કહેવાય. મોબાઈલે કેટલાયને અડધા/આખા અનાથ બનાવી દીધાં હતાં. 21 દિવસ પૂરતાય હવે સનાથ બનશે એનો આનંદ છે. અત્યારે NRI ની દશા તો 'ઘરની દાઝી વનમાં ગઈ તો વનમાય આગ લાગી' જેવી થઈ છે.

કોઈ માણસની પીડાને, દુ:ખને તમે એ માણસ જેટલી જ તીવ્રતાથી પીડાનો અનુભવ કરો એ સંત કહેવાય. બાકી અમારે ત્યાં દાન કરવાથી તમને 80G હેઠળ 50% ઈન્કમટેકસમાં રાહત મળશે એમ કહી દાન મેળવી જનારને સંત ન કહેવાય. પાટણના રાજા વિશાળદેવના સમયમાં ભયંકર દુકાળ પડ્યો. સતત ત્રણ વર્ષ સુધી વરસાદનું ટીપુય ન વર્ષ્યુ. લોકો ભૂખે પ્રાણ ગુમાવવા માંડ્યા. તે વખતના એક દ્રામ (તે સમયનું ચલણ) માં માત્ર તેર ચણાના દાણાં મળતા. એટલી મોંઘવારી થઈ ગઈ હતી.

આ સમયે પ્રધાને કચ્છના ભદ્રેશ્વરના શાહ સોદાગર જગડુશાને તેડાવ્યાં. પાટણમાં તેમની અનાજની કેટલીક વખારો હતી. જ્યારે રાજા વિશળદેવે તે અનાજ આપવા જણાવ્યુ ત્યારે જગડુશાએ કીધું, "રાજા, આપની કઈક ભૂલ થાય છે, વખારો મારી છે પણ તેમાં રહેલું અનાજ મારુ નથી. તમારે ખાતરી કરવી હોય તો ત્યાં તામ્રપત્ર લગાવેલ છે તે મંગાવો. ખબર પડી જશે કે, વખારમાં રહેલું અનાજ કોનું છે ?" તામ્રપત્ર પરનું લખાણ વાંચી સૌની આંખો પહોળી થઈ ગઈ.-" આ વખાર જગડુશાની છે. પણ વખારમાનું બધુ અનાજ એનાં ભૂખે મરતાં ગરીબ ભાઈભાંડુઓનું છે. દેશની ભૂખે મારતી વસ્તી આ અનાજની માલિક છે. એના એક દાણાં પર પણ જગડુશાનો હક્ક નથી." આ 21 દિવસ દેશનાં જગાડુશાઓની પરીક્ષા છે.

આજદિન સુધી આપણે વ્યક્તિગત પાપ-પૂણ્યને સમજ્યા. આજે સામૂહિક પાપ-પૂણ્ય સમજવાનું છે. સામૂહિક પાપનું ફળ આખા સમૂહે ભોગવવું પડશે. કોરોના આપણું સામૂહિક પાપ છે. સ્વચ્છતા, લોકડાઉન વગેરે સામૂહિક પૂણ્ય છે. ઈશ્વર મોત કાંઇ પોતાને માથે લેતો નથી. એમ કોઈનું ભલું કરવાનું હોય ત્યારે પણ તે આપણને નિમિત બનાવે છે. ગરીબના ગુસ્સા અને ભિખારીના ઉપવાસની કોઈ કિમત હોતી નથી. આપણે સૌએ ગરીબને ગુસ્સો કરવાનો મોકો આપવાનો નથી અને ભીખારીને ઉપવાસી રાખવાનો નથી.

જેને ભગવાને બધુ જ આપ્યું છે તેઓ સારાં પુસ્તકોનું વાંચન કરે. સૌ પાસે પુસ્તકો હશે જ. જે પુસ્તક વંચાતું નથી એ પસ્તીનો ઢગલો જ છે. સાચી વાતોના ખુલાસા ન હોય અને કેટલીક વાતોનાં પુરાવા ન હોય. આપણાં જીવનમાં પેઠેલા ઘણાં બધાં અનિષ્ટોનું કારણ "પુસ્તક વાંચનબંધી" છે. ઘરે રહીને એક કામ સારું કરો અને એક કામ બગાડી 'કાકો પરણ્યો ને ફોઈ રાંડી' એવું ન બને એ પણ જોજો. આ જગતમાં ત્રણ દાદા છે. હનુમાનદાદા, ભાથીજીદાદા અને પોલીસદાદા. વર્તમાનકાળમાં પોલીસદાદાનો પૂણ્યપ્રકોપ (બીજાનું ભલું કરવા માટે થતો ગુસ્સો) ચરમસીમાએ છે. તેઓ દંડા વડે કોરોનાનો એન્ટિ ડોઝ આપી રહ્યાં છે. તેમને સહકાર આપીએ.

ડોક્ટર-નર્સને તો સાક્ષાત ઈશ્વર જ ગણજો. આ વર્ષનું નોબલ પ્રાઈઝ, ધ ટાઈમ્સ ઓફ ધ યર, જેટલાં પણ એવોર્ડ છે તે સંયુક્ત રીતે આ લોકોને અર્પણ કરવામાં આવે. શેરી-મહોલ્લે, સોસાયટીના નાકે, જાહેર સ્થળોએ આ સેવાભાવીઓના પોસ્ટરો ફોટા સહિત મૂકી તેમની કામગીરીને બિરદાવવામાં આવે. આજે તો એમ થાય છે કે, મે ભગવાન જોયો નથી પણ જો તે હશે તો ચોક્કસ ડોક્ટર-નર્સ જેવો જ દેખાતો હશે !!!

જે.કે.સાંઈ

અમેરિકન ઓઇલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના જણાવ્યા પ્રમાણે અમેરિકામાં ૯૦ લાખ નોકરીઓ સીધી યા આડકતરી રીતે ઓઇલ એન્ડ નેચરલ ગેસ ઇન્ડસ્ટ્રી સાથે સંકળાયેલી છે. અમેરિકાના જીડીપી (ગ્રોસ ડોમેસ્ટિક પ્રોડક્ટ)નો સાત ટકા હિસ્સો ઓઇલ એન્ડ ગેસ ઇન્ડસ્ટ્રીનો છે. આ આખી ઇન્ડસ્ટ્રી હાલમાં સાઉદી અરેબિયા અને રશિયા વચ્ચેના ટકરાવને કારણે મુશ્કેલીમાં આવી પડી હોવાથી અમેરિકા સામે એક મોટો પડકાર ઊભો થયો છે.

વાતને વિગતે સમજીએ. આજની તારીખમાં જગતમાં ઓઇલનું સૌથી વધુ ઉત્પાદન કરનાર નં. ૧ દેશ સાઉદી અરેબિયા નથી, બલ્કે અમેરિકા છે (રોજિંદુ ઉત્પાદન ૧.૮ કરોડ બેરલ). એ પછીના બીજા સ્થાનની હોડમાં સાઉદી અરેબિયા અને રશિયા અનુક્રમે ૧.૨ અને ૧.૧ કરોડ બેરલ પ્રતિદિનના ઉત્પાદન સાથે ખાસ્સા લગોલગ છે.

બાકી એક જમાનામાં સાઉદી અરેબિયાનો તેલ-જગતમાં દબદબો હતો. તેની તેલ સમૃદ્ધિનો જગતમાં જોટો નહોતો. અમેરિકા જેવું અમેરિકા સાઉદી અરેબિયાને હથેળીમાં રાખતું હતું અને સાઉદીની સુરક્ષા ખાતર અમેરિકા કેટલાક દેશો સાથે જરૂરી તેમ જ બિનજરૂરી પંગાઓ પણ લેતું હતું.

પણ અંદરખાને સાઉદીનું અવલંબન લેવાનું અમેરિકાને ગમતું નહોતી. અમેરિકા તેલના મામલે શક્ય તેટલું સ્વાવલંબી બનવા માગતું હતું અને એ દિશામાં તે એટલી ઝડપથી આગળ વધતું રહ્યું કે ૨૦૦૯ પછીના ફક્ત એક જ દાયકામાં અમેરિકાએ પોતાનું તેલ ઉત્પાદન બમણું કરીને તેલ ઉત્પાદનના મામલે નં. ૧નું સ્થાન મેળવી લીધું.

સાઉદીની તોતિંગ કમાણી, જલસા અને એશો-આરામ તેલના ઊંચા ભાવ પર અવલંબિત હતા. પણ અમેરિકા તેલનું ધોધમાર ઉત્પાદન કરીને બજારમાં તેલ ઠાલવી રહ્યું હોવાથી તેલના ભાવો સાઉદીની ઇચ્છા પ્રમાણે ઊંચા જાળવી શકાતા નહોતા. આવામાં, થાકેલા-કંટાળેલા સાઉદીએ ૨૦૧૬ની સાલના અંત ભાગમાં રશિયા સાથે હાથ મિલાવ્યા. સાઉદીને સમજાયું કે તે પોતે અને ઓપેક (ઓર્ગેનાઈઝેશન ઓફ પેટ્રોલિયમ એક્સ્પોર્ટિંગ કન્ટ્રીઝ - તેલની નિકાસ કરતા દેશોનું સંગઠન) જો રશિયા સાથે હાથ મિલાવે તો બન્ને સાથે મળીને તેલના ઉત્પાદનમાં વધારો-ઘટાડો કરીને જગતમાં તેલના ભાવોની વધ-ઘટ પર મજબૂત પકડ મેળવી શકે. રશિયાને પણ આ જ જોઈતું હતું. એટલે બન્ને ‘દુશ્મનો’એ હાથ મિલાવ્યા (બાકી એ અગાઉ શીત યુદ્ધના જમાનામાં અમેરિકાના દુશ્મન એવા રશિયાને સાઉદી પણ પોતાનું દુશ્મન ગણતું રહેલું).

ટૂંકમાં, અમેરિકન તેલને લીધે સાઉદી-રશિયા નિકટ આવ્યાં. બન્નેએ મળીને નક્કી કર્યું કે ઓપેક પ્લસ (ઓપેકના દેશો વત્તા રશિયા)એ મળીને પોતાના કુલ તેલ ઉત્પાદનમાં રોજના ૧૭ લાખ બેરલનો કાપ મૂકવો, જેથી જગતમાં તેલની રેલમછેલ ન થાય અને ભાવ કાબૂમાં રહે.

સાઉદી-રશિયાનું ગાડું બરાબર ચાલી રહ્યું હતું. એટલામાં કોરોનાએ કાળો વર્તાવ્યો. જગતમાં તેલની ડિમાન્ડ ખાસ્સી ઘટી. આવામાં, ભાવ સાવ ભાંગી ન પડે તે માટે સાઉદીએ એવી દરખાસ્ત મૂકી કે અગાઉના ૧૭ લાખ બેરલ પ્રતિદિન ઉપરાંત વધારાના ૧૫ લાખ બેરલ પ્રતિદિનનો ઉત્પાદન-કાપ મૂકીએ, પણ રશિયાએ સાઉદીની આ દરખાસ્ત ન સ્વીકારી. રશિયા કહે, અમે કાપ નહીં મુકીએ. રશિયાના આ નિર્ણય પર પુટિનનો સિક્કો તો છે જ, પરંતુ આ ખેલમાં રશિયાના પક્ષે મુખ્ય ખેલાડી આઈગોર સેચિન નામનો એક માણસ છે. તે રશિયાની જાયન્ટ સરકારી ઓઈલ કંપની રોસનેફ્ટનો વડો છે. એ માણસ ધગધગતો રાષ્ટ્રવાદી છે. સાઉદીને સહકાર ન આપવાના નિર્ણયમાં તેની ભૂમિકા મુખ્ય છે. પ્રમુખ પુટિન અને તેલ-મહારથી આઈગોર સેચિન મળીને, તેલના ભાવોમાં કડાકો બોલાવીને, અસલમાં અમેરિકાને પાઠ ભણાવવા માગે છે.

ટૂંકમાં, પહેલી નજરે ભલે ઝઘડો સાઉદી-રશિયા વચ્ચેનો લાગતો, પણ અસલમાં આમાં ત્રણ પક્ષો વચ્ચેની ખેંચમતાણી છેઃ અમેરિકા, સાઉદી અને રશિયા. ઉત્પાદનમાં ઘટાડો કરવાના રશિયાના ઇન્કારથી સૌથી મોટો ફટકો અમેરિકાને પડી શકે તેમ છે, કારણ કે જો ક્રૂડ ઓઇલના ભાવ બેરલદીઠ ૫૦ ડોલરથી નીચા જાય તો અમેરિકન ઓઇલ કંપનીઓનું આવી બને તેમ છે.

તમને યાદ હશે કે આપણી વાત ચાલી રહી હતી કોર્પોરેટ ઉધારીની. આજની તારીખમાં જગતમાં કોર્પોરેટ ઉધારીના મામલે સૌથી ટોચના સ્થાને છે અમેરિકન તેલ કંપનીઓ. જો તેલના ભાવ લાંબા સમય સુધી નીચા જ રહ્યા, તો અમેરિકન ઓઇલ કંપનીઓ, જૂની લોનો ભરી શકશે નહીં, પોતાના કોર્પોરેડ બોન્ડ્ઝના ચૂકવણાં કરી શકશે નહીં અને પોતાના સ્ટાફને પણ જાળવી શકશે નહીં. ઉપર નોંધ્યું તેમ, અમેરિકાની ૯૦ લાખ નોકરીઓ ઓઇલ એન્ડ ગેસ ઇન્ડસ્ટ્રી પર આધારિત છે. આમાંની ઘણી નોકરીઓ જોખમમાં મુકાય તો દેશમાં કેવી મુશ્કેલી સર્જાય તે અમેરિકા બરાબર જાણે છે. ટૂંકમાં, તેલના ઘટેલા ભાવોથી અતિ ચિંતિત એવું અમેરિકા હવે સાઉદી અરેબિયા પર દબાણ પણ લાવી રહ્યું છે અને કાકલૂદી પણ કરી રહ્યું છે કે પ્લીઝ, તેલનું ઉત્પાદન વધારશો નહીં (નહીંતર નીચા ભાવોને કારણે અમારું આવી બનશે).

આખી વાતમાં મુખ્ય તકલીફ એ છે કે રશિયા સાથેની વાટાઘાટ તૂટી પડ્યા બાદ સાઉદી અરેબિયાના પ્રિન્સ એમબીએસ-મોહમ્મદ બિન સલમાને ભડકીને એવી જાહેરાત કરી છે કે તે તેલ ઉત્પાદન ઘટાડવાનું તો દૂર રહ્યું, પણ અગાઉ ક્યારેક નહોતું ઠાલવ્યું એટલું તેલ તે હવે પછી બજારોમાં ઠાલવશે; ભાવ ભલે ઘટે, પોતે (સાઉદીએ) ભલે વેઠવું પડે, પણ આડા ચાલનારા રશિયાને તે સીધુંદોર કરી દેશે.

અલબત્ત, તેલના ભાવો ઘટે તો રશિયાને પોતાના તેલના ઓછા ભાવ મળવાથી મુશ્કેલી તો પડશે જ, પણ વધુ મુશ્કેલી અમેરિકાને અને સાઉદીને પડે એવી શક્યતા છે. અમેરિકાની મુખ્ય મુશ્કેલી તોતિંગ-જોખમી-ખતરનાક કોર્પોરેટ ઉધારીની અને બેકારીની છે, જ્યારે સાઉદીની મુશ્કેલી એ છે કે તેનું આખું અર્થતંત્ર ઓઇલની આવક પર નભી રહ્યું છે. આવામાં, જો ભાવ ઘટવાને લીધે સાઉદીની આવક ઘટે તો તેણે શાસકીય ખર્ચ પર કાપ મુકવાની અને સરવાળે પ્રજાની સગવડો ઘટાડવાની નોબત આવી શકે.

બીજી તરફ, રશિયા કદાચ તેલના ભાવઘટાડાને થોડી મુશ્કેલીઓ છતાં પણ થોડા લાંબા સમય સુધી ભાવઘટાડો વેઠી લઈ શકે તેમ છે, કારણ કે રશિયાનું અર્થતંત્ર તેલ-કેન્દ્રી નથી. તે બહુઆયામી છે. એકલી તેલની આવક ઘટવાથી રશિયન અર્થતંત્ર તૂટી પડે તેમ નથી. રશિયા પાસે રિઝર્વ્ડ કેશ અને સોનું પણ ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં છે.

તેલના ભાવો ઘટેલા રહે તેનાથી ભારતને તો ઘણો ફાયદો જ છે, પરંતુ આ ફાયદો કાયમી નથી, કારણ કે તેલના ભાવોનું આ યુદ્ધ કાયમી નહીં ચાલે. શક્ય છે કે ટૂંક સમયમાં નિવેડો આવી જાય. પણ આ આખી વાતમાં અમેરિકા-રશિયા-સાઉદી ઉપરાંત મારા-તમારા જેવા સામાન્ય માણસોએ પણ સમજવા જેવો એક નાનકડો પણ મહત્ત્વનો મુદ્દો એ છે કે ઉધારી ઊંચી હોય ત્યારે નાની મુશ્કેલી પણ ઘણી વધારે પીડાદાયી બની રહેતી હોય છે. માટે ઉધારીથી શક્ય તેટલી હદે બચવું. અને સમજવા જેવી બીજી વાત એ છે કે ભલભલા કોરોના-પ્રકોપ છતાં મહાસત્તાઓ વચ્ચે સત્તાની સાંઠમારી અને સોગઠાંબાજી અટકતી નથી. આનું કારણ કદાચ એ છે કે માત્ર મહાસત્તાઓને જ નહીં, સામાન્ય માનવીને પણ ભારે પ્રભાવિત કરતી ભારે શક્તિશાળી ભૂખ છે, સત્તાભૂખ.

29/03/2020

✉️ *લોકડાઉન સ્પેશિયલ પોસ્ટ* ✉️

*હણે તેને હણાય ખરાં?*


*જો આપણે જીવતાં રહેવું હોય તો મચ્છર મારવા ફરજિયાત છે*

‘આજના છાપામાં એક આઘાતજનક સમાચાર છે.’ મેં અખબાર દૂર કરતાં કહ્યું.

‘આઘાતજનક…?’ પત્નીએ પાકું કર્યું.

હા… આઘાતજનક… આમ તો જોકે મોટા ભાગના સમાચારો આઘાતજનક જ હોય છે. પહેલા ક્યારેક એવું વાંચવા મળતું કે સાવકા પિતાએ પોતાની સાવકી પુત્રી સાથે બળજબરી કરી, પરંતુ આજના છાપામાં સમાચાર છે કે સગા પિતાએ સગી પુત્રી સાથે બળજબરી કરી છે.

‘રામ…રામ…રામ… હવે હળાહળ કળિયુગ આવ્યો છે.’ પત્નીએ બળાપો કાઢ્યો.

‘વિધાનસભામાં દરરોજ અખાડા થાય છે. પ્રજાએ પોતાનો પવિત્ર અને કીમતી મત આ લોકોને ઝઘડા કરવા માટે જ આપ્યો હોય એવી દશા છે. નેતાઓ સાવ નિમ્નકક્ષા સુધી નીચે ઊતરીને એકબીજા સાથે બકવાસ કરે છે. પુષ્કળ શોરબકોર બાદ અત્યંત સુવિધાયુક્ત મહેલ જેવા મકાનમાં આરામ કરે છે. આ પ્રજાના સેવક છે?’ મેં બીજો વિષય પકડ્યો.

‘આજે જ મારી બહેનપણીનો વોટ્સએપ આવ્યો છે. વર્ગખંડમાં વિદ્યાર્થીઓ ખૂબ જ તોફાન કરતા હતા. વર્ગશિક્ષકે પ્રવેશીને પૂછ્યું કે આ બધી ધમાલ કેમ આદરી છે? ત્યારે એક વિદ્યાર્થી બોલ્યો કે અમે વિધાનસભા, વિધાનસભા રમીએ છીએ…’ પત્નીએ પ્રસંગોચિત વાત કરી.

‘આ બંને સમાચાર કરતાં પણ વધુ આઘાતના સમાચાર બીજા છે.’

‘આથી પણ વધુ ખરાબ શું હોઈ શકે?’ પત્નીને દુઃખદ આશ્ચર્ય થયું.

‘છે’ મારો એકાક્ષરી જવાબ હતો.

‘શું?’ પત્નીનો એકાક્ષરી સવાલ.

‘અમેરિકાના પેન્સિલવેનિયા રાજ્યમાં આવેલા એક ચર્ચમાં ગન કલ્ચર એટલે કે શસ્ત્રવાદને પ્રોત્સાહન આપતી પ્રાર્થનાસભા યોજાઈ હતી.’

‘પ્રોત્સાહન કે વિરોધ…?’

‘ચર્ચ, મસ્જિદ, ગુરુદ્વારા કે મંદિરમાં શસ્ત્રનો વિરોધ થવો જોઈએ, પરંતુ આ ચર્ચના પાદરીની બુદ્ધિ ઘાસ ચરવા ગઈ હશે એટલે એણે શસ્ત્રને ટેકો આપ્યો. સૌ અનુયાયીઓએ પોતપોતાનાં શસ્ત્રો સાથે લઈને આવવું. જે લોકો પાસે બંદૂક ન હોય તેમણે શસ્ત્રોની દુકાને જઈ સાત સો ડૉલર ભરીને પોતે ભવિષ્યમાં જરૃર ગન ખરીદશે એવી ખાતરી આપવી.’ મેં આખી વાત સમજાવી.

‘પાદરી પાગલ થઈ ગયો લાગે છે.’

‘હાસ્તો… ધર્મગુરુુઓનું કામ તોડવાનું નથી, પરંતુ જોડવાનું છે અને એ માટે શસ્ત્રો નહીં, પરંતુ શાસ્ત્રોનો સહારો લેવો જોઈએ. આ પ્રકારના હિંસાપ્રેમી ધર્મગુરુઓને તો ગન આપીને બોર્ડર ઉપર મોકલી દેવા જોઈએ…’ મેં બળાપો કાઢ્યો.

‘સૈનિકને શસ્ત્રની ફરજિયાત જરૃર પડે બાકી બીજા કોઈને નહીં.’

‘એક સેના એવી હતી જેમાં સૈનિકો પાસે શસ્ત્રો નહોતાં, ટેન્ટ કે મકાન નહોતાં, એમના માટે રસોઈ પણ બનાવવાની નહોતી અને તમને આશ્ચર્ય થશે, પરંતુ સૈનિકો કપડાં પણ પહેરતાં નહોતાં…’

‘તમે સવારના પહોરમાં ગપ્પાં મારવાનું બંધ કરો…’ પત્ની ઊભાં થતાં બોલી. મને થયું કે એમને મારી વાત મહાજૂઠ લાગી છે. એમને મારા ઉપર વિશ્વાસ ન હોય તે સ્વાભાવિક છે, કારણ અમે પરણેલા છીએ, પરંતુ મારી વાત ઉપર પણ વિશ્વાસ ન રહે તો જીવવું કેમ?’

‘તમે બેસો… હું સાબિત કરી દઉં.’ મેં વિનંતી કરી.

‘તમે મને સાવ મૂરખ સમજતા લાગો છો.’ પત્નીએ છણકો કર્યો.

‘એવું નથી. આપ જે છો તે સમજું છું.’

‘જે છો તે એટલે…?’ એક સૂૂર ઊંચો ગયો.

‘જે છો એટલે આમ સમજદાર છો અને હું આપને સમજદાર સમજું છું. આપને મૂરખ બનાવવાની જરૃર જ નથી.’

‘એટલે…?’

‘એટલે આપ ઓલરેડી જે છો તે કેવી રીતે બનાવવા એવું નથી, પરંતુ આપ સમજદાર છો અને મૂરખ બની શકો તેમ નથી એટલે આપને મૂરખ બનાવવાની જરૃર નથી.’ વાવાઝોડું આવ્યું અને કોઈ પણ જાતના નુકસાન વગર પસાર થઈ ગયું. મને પદ્મશ્રી કવિ દુલા ભાયા કાગની એક વાતનું સ્મરણ થયું. નદીનું પૂર તોતિંગ વૃક્ષોને સમુદ્રમાં ઢસડી જશે, પરંતુ નેતરને નહીં, કારણ પૂર આવે ત્યારે નેતર નમી જાય છે. હું પણ પત્નીની હળવી મજાક કરીને પછી નેતરની માફક નમી ગયો. જે નમી જાય તે જગતને ગમી જાય.

‘શું વિચારો છો?’ પત્નીએ મારી વિચારધારા તોડતાં પૂછ્યું.

‘કશું નહીં… હું નેતર તું નદી, હું ક્ષણ તું સદી…’

‘મને કહો કે એવો રાજા કોણ હતો જે રાજાની સેનાને રોટી, કપડાં અને મકાનની જરૃર નહોતી.’ પત્ની મૂળ વાત પર આવી.

‘હા… એવો રાજા આ પૃથ્વી ઉપર થયો છે અને ભારતમાં જ થયો છે.’

‘તમારી વાતને વળ ચડાવવાની ટેવ છોડો અને જવાબ આપો.’

પત્નીની અધીરાઈ વધતી જતી હતી અને હું વાતમાં મોણ નાખતો જતો હતો. મને થયું કે આજે જો સાચો જવાબ નહીં આપું તો સવાર સાથે દિવસ પણ બગડવાની વકી છે. જે રીતે આ વરસે હોળીની જ્વાળા પૂર્વ દિશામાં ગઈ અને આગાહી કરનારાઓએ કહ્યું કે ક્યાંક દુષ્કાળ તો ક્યાંક અતિવૃષ્ટિ થશે. ટૂંકમાં સપ્રમાણ વરસાદ વરસવાનો નથી. મારા ઘરમાં આભ તો ઘેરાઈ ગયું હતું.

હોળીની જ્વાળા અમારા બંને તરફ વારાફરતી આવતી હતી અને અનાવૃષ્ટિ કે અતિવૃષ્ટિ ન થાય તે જોવાની મારી ફરજ હતી. આપણા નેતાઓ પ્રમાણસર વરસાદ વરસે તો અંદરથી નારાજ થાય છે, કારણ જો દુકાળ પડે તો રાહતકાર્યો કરવામાં નેતાઓને પણ ઘણી રાહત મળી શકે છે. જો હોનારત થાય તો બચાવ કાર્યો કરવામાં નેતાઓનો પણ ઘણો બચાવ થઈ શકે છે. આ મારા દાંપત્યજીવનનો પ્રશ્ન હતો. અહીં દુકાળ કે હોનારતમાંથી કોઈ આવી ચડે તો પરિવારને નુકસાન થાય તેમ હતું.

‘તમે જવાબ આપો છો કે હું ઊભી થઈ જાઉં?’ પત્નીએ ત્રાગું કર્યું.

‘કહું છું… કહુ છું… ભારતમાં એક રાજા એવા થઈ ગયા જેમની પાસે સેના હતી એવી સેના આજ દિવસ સુધી કોઈ રાજા પાસે હતી નહીં અને હશે પણ નહીં. ન ભૂતો ન ભવિષ્યતિ. એ રાજા પણ નાનોસૂનો રાજા નહોતો. એ રાજાએ પરદેશના રાજા ઉપર ચડાઈ કરી હતી અને રોટી, કપડાં અને મકાન વગરની સેના દ્વારા વિજય પણ મેળવ્યો હતો. મેં ઇંતેજારી વધારી દીધી.

‘તમે હવે ચોળીને ચીકણું કરો મા.’ પત્ની કંટાળી ગઈ.

‘તો શું કરું?’

‘ફટાફટ જવાબ આપો કે એ રાજા કોણ હતા?’

‘એ રઘુપતિ રાઘવ રાજા રામ હતા. જેમની પાસે રીંછ અને વાનરની સેના હતી. આ સૈનિકો એવા હતા જે વૃક્ષો અને ગુફાઓમાં રહેતા એટલે ટેન્ટ કે મકાનની જરૃર નહોતી. આ સૈનિકો ફળાહારી હતા એટલે રસોઈનો પ્રશ્ન નહોતો. આ સૈનિકો કપડાં પણ પહેરતા નહોતા. આ એવા સૈનિકો હતા જે પગાર કે પેન્શન પણ લેતા નહોતા. એમને હૈયાતીમાં કે મરણોત્તર કોઈ માન-સન્માનની પણ અપેક્ષા નહોતી. બોલ સાચી વાત છે કે ખોટી વાત છે?’

‘તમારી વાત સાવ સાચી છે.’ પત્નીને મીનો ભણ્યો.

‘હવે મને કહો કે આખા વિશ્વમાં એક પણ રાજા એવો થયો છે જેમની પાસે રાજા રામ જેવી સેના હોય?’

‘ના.’

‘એવા રાજા ભગવાન રામનો રપમી માર્ચે હેપ્પી બર્થ ડે છે. આમ તો ચૈત્ર સુદ નોમ એમનો જન્મ દિવસ છે. આજે પણ લોકો રામરાજ્યના દૃષ્ટાંત આપે છે અને ઉત્તમ રાજ્યવ્યવસ્થા માટે ‘રામરાજ્ય’ શબ્દ પ્રયોજાય છે. કોઈ એમ નથી કહેતું કે આપણે વિકાસ કરીને ‘સિકંદર રાજ્ય’ કે ‘નેપોલિયન રાજ્ય’ સ્થાપીશું. સૌને રામરાજ્યની ઝંખના છે.’ મેં પ્રવચન ઠપકાર્યું.

‘તમારી વાત સાવ સાચી છે.’

‘એટલે વિધાનસભામાં નેતાઓ ટપોરીની અદાથી ઝઘડે અને સગી પુત્રી ઉપર પિતા દુષ્કર્મ કરે તેનાથી પણ વધુ આઘાતજનક સમાચાર તો ધર્મજગતનો માણસ શસ્ત્રોનો મહિમા કરે તે છે. આપણા વડાપ્રધાને જોર્ડનના રાજા સાથે કુલ ૧ર કરાર કર્યા. તેમાં પણ યુવાનોને હિંસાના માર્ગે દોરી જતાં સંગઠનોએ વિરોધ કર્યો છે.’

‘આજે સવારના પહોરમાં સરસ ચર્ચા થઈ ગઈ. હવે મારે કૂકર મૂકવાનો સમય થયો છે. તમે બજાર જાવ તો મચ્છર મારવાનું રેકેટ લઈ આવજો.’

‘એ પણ એક પ્રકારની હિંસા જ થઈ.’ મેં કહ્યું.

‘અમુક હિંસા જરૃરી હોય છે. જો આપણે જીવતાં રહેવું હોય તો મચ્છર મારવા ફરજિયાત છે.’ પત્ની આટલું બોલીને રસોડામાં જતી રહી. ‘અમુક હિંસા જરૃરી હોય છે’ આ વાક્ય મને વારંવાર સંભળાવા લાગ્યું. મને રામનવમીના પવિત્ર દિવસે ગીતાના કૃષ્ણ યાદ આવ્યા. જે હણે એને હણવામાં કોઈ પાપ નથી એ વાક્યનું સ્મરણ થયું અને હું કપડાં બદલીને મચ્છર મારવાનું રેકેટ લેવા રવાના થયો.
------------------------
મારી પોકેટ 📚 લાઈબ્રેરી


હસતાં રહેજો રાજ - અભિયાન
✒લેખક: ડૉ. જગદીશ ત્રિવેદી

દુનિયાનું સૌથી મોટું પ્રાણી બ્લ્યૂ વ્હેલ છે. તે માછલી નથી પણ સસ્તન પ્રાણી છે. વાર્તાઓ અને ફિલ્મોમાં બતાવ્યા મુજબ તે માનવીને ગળી જઈ શકતી નથી. માનવામાં નહીં આવે પણ બ્લ્યૂ વ્હેલનું ગળું એટલું સાંકડું છે કે એકાદ મધ્યમ કદની શક્કરટેટી કે તરબૂચ માંડ જઈ શકે છે. એટલે જ તે KRILL તરીકે ઓળખાતાં કવચવાળા નાનાં જીવોને આરોગે છે. બ્રેક ફાસ્ટ, લન્ચ અને ડિનર સહિત તે આવાં લગભગ ચાર કરોડ KRILL પેટમાં પધરાવી જાય છે. કુલ કેલેરી- લગભગ પંદર લાખ.

ઊધઈ, ગાય ,શિયાળ, હરણ, કબૂતર, મધમાખી, કૂતરો અને એકવેરિયમની માછલી આ બધાં મોટાભાગે ઉત્તર દિશા તરફ મોં રાખીને જ ઊભા રહે છે. (જો તેમણે ચોક્કસ દિશામાં બાંધેલા કે નજીકમાં ઊંચા વોલ્ટેજના વિધુત તાર ન હોય તો )

સંયુક્ત આરબ અમીરાત, લિબિયા, ઓમાન, કતાર, સાઉદી આરબસ્તાન, કુવૈત, યમન, બહરૈન, મોનાકો, નાઉરૂ, માલ્ટા, બહામાસ, કોમોરો, ટોંગા, કિરીબાઝ, માર્શલ ટાપુઓ, ટુવાળું, માલદીવ અને વિટિકન સિટી આ ઓગણીસ દેશો એક બાબતે સમાન છે. કઈ ??? આ એકેય દેશમાં નદી નથી. નદીની કોઈ સર્વમાન્ય વ્યાખ્યા નથી. દુનિયામાં 1000 કી.મી. લંબાઈ ધરાવતી ફ્ક્ત 182 નદીઓ છે. કોઈપણ દેશમાં સૌથી વધુ નદીઓનો રેકોર્ડ બાંગ્લાદેશના નામે છે- 700 નદીઓ.

વિશ્વમાં બૉલ વડે રમાતી રમતો આશરે વીસ જેટલી છે. દરેક રમતમાં દાડાનું વજન અને માપ અલગ-અલગ છે. જેમ કે બાસ્કેટ બોલનું વજન- 650 ગ્રામ, ફૂટબોલનું- 454 ગ્રામ, વૉલીબૉલનું 280 ગ્રામ, ક્રિકેટ બોલનું 163 ગ્રામ, ટેનિસ દડાનું 58.5 ગ્રામ, ગોલ્ફના દડાનું 45.9 ગ્રામ ,ટેબલ ટેનિસના દડાનું વજન 2.53 ગ્રામ જ્યારે સૌથી વજનદાર દડાભાઈ ટેન-પિંગ-બોલિંગ (પેલી રમત યાર, દડો ગબડાવીને બોટલો પાડી દેવામાં આવે છે એ) નામની રમતના છે- 7258 ગ્રામ. આ દડાભાઈને ટેબલ ટેનિસના દડા સાથે સરખાવો તો 2868 દડા થાય !

એક 65 કિલો વજન ધરાવતાં સામાન્ય માણસની આંખ અને 4.5 કિલો વજન ધરાવતાં એક ગરૂડની આંખ સરખા કદની હોય છે. માણસની આંખ 575 મેગાપીક્સલ અને 120 અંશનો દ્રષ્ટિફલક ધરાવે છે. જ્યારે ગરૂડની આંખો 2300 થી 4600 મેગાપીક્સલની છે, અને દ્રષ્ટિફલક અનબિલિવિબલ 340 અંશનો છે.

પ્રાચીન ભારતના મહાન આયુર્વેદાચાર્ય સુશ્રુતે " સુશ્રુતસંહિતા" નામનો મહાન ગ્રંથ લખ્યો છે. આ વજનદાર ગ્રંથમાં કુલ 1120 પ્રકારની બીમારીઓનું વિસ્તૃત વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. મોતિયાના ઓપરેશન અને પ્લાસ્ટિક સર્જરીના ઓપરેશનની સચોટ રીતનું વર્ણન આ ગ્રંથમાં છે.

કૂતરાને તમે થાંભલા, દીવાલ કે ઝાડ પર મૂત્રાભિષેક કરતાં જોયો હશે. જે વિસ્તારમાં અન્ય શ્વાન સાથે હરીફાઈ હોય ત્યાં તેઓ વધુ ઊંચામાં ઊંચો અભિષેક કરે છે. જેટલો ઊંચો ઓટોગ્રાફ એટલો કૂતરો "બળવાન" .

પ્રાણીઓના અભ્યાસુ વૈજ્ઞાનિકોએ જણાવ્યું છે કે વાંદરાં અને વાનર વચ્ચે સ્પષ્ટ ભેદ છે. જેને પૂંછડી હોય તે વાંદરાં અને જેને પૂંછડી ન હોય તે વાનર. આપણે "વાનર" છીએ. વાંદરાં નહી.

આપણું મગજ ટી.વી.જોતી વખતે જેટલું એક્ટિવ હોય છે તેના કરતાં સૂતી વખતે વધુ એક્ટિવ હોય છે.

કેનાડા એ ભારતીય શબ્દ છે જેનો અર્થ થાય છે- "મોટું ગામ"

આખી દુનિયાના રાષ્ટ્રધ્વજો ચોરસ અથવા લંબચોરસ છે. એક માત્ર નેપાળ દેશ એવો છે જેનો રાષ્ટ્રધ્વજ ત્રિકોણાકાર છે.

માનવીની બનાવેલી ગર્ભનિરોધક ગોળીની અસર ગોરીલા વાનર પર પણ એટલી જ અસરકારક અને પરિણામદાયક છે.

અવકાશયાત્રીઓ અવકાશમાં કઠોળ ખાવાનું ટાળે છે કેમકે વાછૂટથી સ્પેસસૂટને નુકશાન થવાનો ખતરો હોય છે !!!

દુનિયાનું સૌથી નાનું પક્ષી હમિંગબર્ડ છે. તે પોતાના વજન કરતાં અડધા વજનાનો ખોરાક દરરોજ લે છે. આ પક્ષી જોરદાર તાકાતથી પોતાની પાંખો ફડફડાવે છે. જેનાથી તેના શરીરની પુષ્કળ એનર્જી ખર્ચ થાય છે. જો માણસ હમિંગબર્ડ જેટલી તાકાત વાપરે તો જોતજોતામાં તેના શરીરનું તાપમાન 300 સેલ્સિયસ થી વધુ થઈ જાય.

સંકલન જે.કે.સાંઈ