ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ ગીતામાં જે કહ્યું એ ઉપરાંત એમણે એક માર્મિક વાત એમના જીવનના અંતિમ તબક્કામાં કરી હતી. યાદવો મદીરાપાન કરી, અંદરોઅંદર લડતાં હતાં. કોઈક શાણા માણસે કેશવને કહ્યું, "હે મુરલીધર ! આપ પોતે ભગવાન છો. આ યાદવો આપના કુળના છે. આપના ભાઈ-ભાંડુ છે. આપ શું તેમને વિનાશના માર્ગે જતાં નહી રોકો ?" શ્રી કૃષ્ણએ ઉદાસ ચહેરે જે વાત કહી, તે કદી વિસરવા જેવી નથી. તેમણે પેલાં શાણા માણસને એટલું જ કહ્યું," હે સજ્જન ! માફ કરજો પણ કુસંપી અને વ્યસનીને (ચારિત્ર્યહિન) તો હું પણ બચાવી શકતો નથી. ભલે ને એ મારુ કુળ હોય કે મારાં ભાઈ-ભાંડુ હોય." જેનો રાજા ઈશ્વર સ્વયં હોય તે કુળ પણ કુસંપ અને વ્યસનમાં નાશ પામ્યું. ઉત્તમ જીવન જીવવા માટે સંપ અને ચારિત્ર્ય જરૂરી છે.

માણસ પાસે ત્રણ વસ્તુ હોવી જોઈએ. સમય, શક્તિ અને સમજ. ખાટલે મોટી ખોડ એ જ છે કે પાયો જ નથી. સિનિયર સીટીઝન પાસે સમય અને સમજ બંને છે પણ શક્તિ નથી. બાળકો પાસે માત્ર સમય છે પણ સમજ અને શક્તિ નથી. યંગ જનરેશન પાસે ત્રણેય છે પણ સ્વાર્થીપણું નડે છે. સ્વાર્થીપણાની નાજાયાજ ઔલાદ કુસંપ છે.

યુધિષ્ઠિર ધર્મનો અવતાર મનાતા હતાં, ભીમમાં એક હજાર હાથીઓનું બળ હતું, સહદેવ ટોપ ક્લાસ જ્યોતિષી હતો, અર્જુન મહાન યોધ્ધા હતો, નકુલ જેવો ચતુર આખી અવનિ પર કોઈ ન હતો. સૌથી મોટો પ્લસ પોઈન્ટ ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ તેમની સાથે હતાં. વળી, તેમની વચ્ચે એકતાય હતી. તો પણ પાંડવોને વનવાસ ભોગવવો પડ્યો. સંપ હતો પણ ચારિત્ર્ય ખંડિત હતું. તેઓ જુગટું રમ્યા હતાં. લો, વધુ એકવાર આપણો પ્રમેય સિધ્ધ થઈ ગયો.

કુસંપના કેટલાં ઉદાહરણ જોઈએ છે ? ઈ.સ. 1000 થી ઈ.સ. 1026 સુધીમાં અફગાનિસ્તાનના મહમ્મદ ગઝનવીએ ભારત પર લગભગ સત્તર વખત ચડાઈ કરી. દર વખતે લૂંટફાટ અને ખૂનીખેલ ખેલ્યો. ભારતનો નકશો નજર સમક્ષ લાવો. મહમ્મદ ગઝનવી અફગાનિસ્તાનથી ભારતમાં છેક 2000 કી.મી. સુધી અંદર આવી લૂંટ ચલાવી જતો રહેતો હતો. આ 2000 કી.મી. સુધીમાં એને કોઈ રોકનાર ન હતું ? હતાં. નરબંકા શૂરવીરો હતાં. હાથી સાથે મલ્લયુધ્ધ કરે એવા રાજાઓ હતાં. ગઝનવીની સેના કરતાં ઉચ્ચ કક્ષાના હથિયારો હતાં. આપણી પાસે કોઈ વસ્તુની કમી હતી તો તે એકતા અને ચારિત્ર્યની કમી હતી. તે વખતે મારે શું ? અને આપણે શું ? આ બે પ્રશ્નો એ આપણાં ઈતિહાસને કલંકિત કર્યો.

આપણી આ ટેવથી કંટાળીને એકવાર ગુસ્સાથી લોકમાન્ય ટિળકે કહ્યું હતું કે, "આપણે સૌ ભારતીયો અંગ્રેજોએ સામે એક થઈને માત્ર થૂંકયા હોત ને તો તમામ અંગ્રેજોએ તેમાં ડૂબી ગયાં હોત !!!"

કોરોના એ ગઝનવીનો અર્વાચીન અવતાર છે. આજે એનાં ઘોડાં આખી દુનિયા ધમરોળી રહ્યાં છે. આપણે કલંકિત ઈતિહાસનું પુનરાવર્તન કરવું નથી. માત્ર અને માત્ર સંપથી લોકડાઉન થઈને જ આપણે કોરોનાને હરાવી શકીશું. તમામ ધર્મ અને કોમોએ એક બનવું પડશે.

કભી તું મંદિર કી છત પર બૈઠતાં હૈ,
કભી તું મસ્જિદ કે ઘૂમટ પર બૈઠતાં હૈ.
બતા એ પરિન્દે ,તેરા મજહબ કૌન-સા હૈ ???

જરૂર વગર ઘરની બહાર નીકળી પોતાને મૂર્ખ સાબિત કરવાનો પ્રયત્ન ન કરશો. એક વિદેશી કહેવત છે- "મુર્ખથી ચેતતા રહો, તે જુનાં કપડા જેવો હોય છે, જેને તમે જેટલી વખત સાંધો, પવન તેટલી વખત તેને ફાડશે." આ મૂરખાઓ જોખમમાં વધારો કરી રહ્યાં છે. આપણાં દેશમાં એક પેટર્ન એવી છે કે આપત્તિ આવે એટલે આપણે એક થઈ જઈએ છીએ અને આપત્તિ જતાં પાછાં હતાં એનાં એ જ થઈ જઈએ છીએ.

એક ધનાઢ્ય માણસ અહમ ધરાવતો હતો. તે સદા-બારેમાસ છત્રી ખોલીને ફરતો. જાણે પોતાનું એક પ્રાઈવેટ અલગ કાળું આકાશ જોઈ લો. જ્યારે તે ખુલ્લી છત્રી લઈને ચાલતો ત્યારે બધાથી અલગ દેખાતો. તેની છત્રી જાણે બધાને કહેતી હોય કે આઘા ખાસો, શેઠની સવારી આવી રહી છે. સાહેબ, તમે છત્રી ખોલીને ફરો એનો કોઈ વાંધો નથી, પણ આ તમારી છત્રીનાં સળિયાની અણી બજારમાં કેટલાયની આંખમાં, ગાલમાં, કપાળમાં વાગે છે એનું તો ધ્યાન રાખો !!! આનું અર્થગ્રહણ પોતીકી રીતે કરી લેજો.

ગુજરાતનો અર્વાચીન ઈતિહાસ વલભીથી શરૂ થાય છે. વલભી એક સમયે સમૃદ્ધ હતી. કુલ 1300 માઈલનો વિસ્તાર ધરાવતું રાજય હતું. સ્વયં વલભી પંદરેક માઈલનું ક્ષેત્રફળ ધરાવતું નગર હતું. આ નગરમાં એ સમયે સોથી પણ વધુ કરોડપતિઓ નિવાસ કરતાં હતાં. એકસો બૌધ્ધ મઠ અને છ હજાર કરતાં વધુ સાધુઓ વસવાટ કરતાં હતાં. આ વર્ણન ચીની યાત્રી હ્યુએનસાંગનું છે. આ નગરના વિનાશની એક દંતકથા પ્રસિધ્ધ છે. આ નગરમાં એક કૂકા નામનો અતિ ધનવાન શેઠ રહેતો હતો. તેની દીકરી પાસે મૂલ્યવાન રત્નોથી સુશોભિત હાથીદાંતનો કાંસકો હતો. રાજા શિલાદિત્યની પુત્રીને આ કાંસકો ગમી ગયો. કૂકા શેઠની દીકરી આ કાંસકો આપવા તૈયાર ન હતી.

રાજા શિલાદિત્યએ બળજબરીથી કાંસકો લઈ લીધો. કૂકા શેઠે સિંધ દેશનાં રાજાને એક કરોડ રૂપિયા આપ્યા અને વલભી પર આક્રમણ કરાવ્યુ. વલભીનો નાશ થયો.

એક વ્યક્તિની સ્વાર્થી મૂર્ખામી કેવું પરિણામ લાવી શકે છે તેનું આ શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે. બહાર નીકળી કોરોનાને તેડી ન લાવશો. એક રહો...લોક રહો.... શૂન્ય નીચેનું એક દિવસનું તાપમાન ત્રણ ફિટ બરફ જમાવવા માટે પુરતું નથી.

જે.કે.સાંઈ

આજે આ બંને મહાગ્રંથોમાં ભક્તિ અને ભક્તો વિશે વાત કરવી છે.


માણસે ભક્તિની શરૂઆત ક્યારથી કરી હશે? આદિકાળમાં પ્રકૃતિના સ્વરૂપોથી અભિભૂત થઈને ભક્તિની શરૂઆત થઈ હશે. માણસ પ્રકૃતિને મુગ્ધ બની નિરખતો રહ્યો હશે.. જેમ આપણે આજે પ્રવાસ કરી હિમાલયને કે સમુદ્રને કે વનને જોઈ અભિભૂત થઈ જઈએ છીએ એમ. મેં પ્લેનમાંથી એવરેસ્ટ જોયો ત્યારે મોબાઈલ ખોલી એના ફોટો લેવાનું ભૂલી ગયેલો, કુદરતના મનમોહક સ્વરૂપોથી, પાણીની જીવનપોષક શક્તિઓથી આદિમ માનવોએ એને ઈશ્વર ગણ્યા હશે. કારણ કે ભક્તિ એ ડરનું પરિણામ ન હોઈ શકે. અગ્નિથી બધું બળી જવાને લીધે કે પાણીમાં ડૂબી જવાને લીધે આદિમ પૂર્વજોએ એની ભક્તિ શરૂ કરી ન હોઈ શકે, પરંતુ એના ઉપકારક તત્વોને જોઈને જ એના પ્રત્યેનો પૂજ્યભાવ આવ્યો હોઈ શકે એ તત્વોનું નિયમન કરનાર કોઈ એક પરમશક્તિ છે જેના પરિણામે આ બધો સંચાર થાય છે એમ તેમને લાગ્યું હશે. અને આમ ભ્કતિની શરૂઆત થઈ હશે. આપણા ધર્મના પૃથક્કરણ વખતે કહેવાતા વિચારકો અને ફિલસૂફો એમ કહે છે કે જેનાથી ડર લાગ્યો એને આપણે પૂજવાનું શરૂ કરી દીધું, એ સદંતર ખોટું લાગે છે, એ તત્વોથી અભિભૂત થયા હોઈ શકીએ. ગીતાના વિશ્વરૂપદર્શન અધ્યાયમાં અર્જુન પ્રકૃતિના તત્વોનો સંદર્ભ આપતા પ્રાર્થના કરે છે.

वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः
प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च।
नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः
पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते॥११-३९॥

અર્થાત તમે જ વાયુ યમ અગ્નિ વરુણ ચંદ્રમાં પ્રજાપતિ અને પ્રપિતામહ (બ્રહ્માનું પણ કારણ) છો. તમને હજારો નમસ્કાર હો, નમસ્કાર હો અને પુન: તમને વારંવાર નમસ્કાર હો.

શ્રી રામ અને શ્રી કૃષ્ણની જીવન પદ્ધતિ, જીવન પ્રત્યેનો દૃષ્ટિકોણ અને તેમનાં ઈશ્વર હોવાની વાતના પ્રતિપાદનમાં ભિન્નતા દેખાય છે. શાળામાં આપણે સોટીમૂળ અને તંતુમૂળ ભણ્યા હતા. શ્રી રામનું જીવન મર્યાદાની ગાથા છે, એક નિશ્ચિત સીમારેખાની બહાર તેઓ ગયા નથી, જીવન જીવવાની મર્યાદાઓ અને આદર્શો તેમણે આચરી બતાવ્યા છે. એમના આદર્શો અને મર્યાદાઓ સોટીમૂળની જેમ એક નિશ્ચિત પથને અનુસરે છે. જ્યારે કૃષ્ણનું જીવન ઘટનાપ્રચૂર છે, મૂળ વાર્તાની સાથે સાથે અનેક ઉપવાર્તાઓ, જાણે તંતુમૂળ. રામભક્ત એ જ હોઈ શકે જે તેમના આદર્શોને જીવનમાં સંપૂર્ણપણે ઉતારી શકે. એમનો ભક્ત હોવા માટે દરેક પગલે પોતાની જાતને એ પૂછવું જોઈશે કે જો આ સ્થાને રામ હોત તો શું કરત? ભયસ્થાન એ જ છે કે રામની ભક્તિ સહેલી નથી, કારણ કે એ મર્યાદાપુરુષોત્તમ હતા, આપણે એનો પ્રયત્ન માત્ર કરીએ તો પણ ખબર પડે કે એ કેટલું મુશ્કેલ છે.

શ્રી રામે કદી સ્વમુખે પોતે ઈશ્વર હોવાનું કહ્યું નથી, પરંતુ તેમના આદર્શ તેમને ઈશ્વર બનાવે છે. રામે જે કહેવું હતું એ પોતાના જીવન દ્વારા કરી બતાવ્યું છે. તો કૃષ્ણએ ગીતામાં અનેક શ્લોકમાં પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ રીતે પોતે ઈશ્વર હોવાનું સ્વીકાર્યું છે. જગતમાં બીજે ક્યાંય પણ કોઈ પણ ધર્મમાં કોઈ ધર્મધ્વજધારકે પોતે ઈશ્વર હોવાનું કહ્યું નથી, અન્ય ધર્મોમાં ધારકોએ પોતાને ઈશ્વરના સંતાન કે સંદેશાવાહક કહ્યાં છે. દ્વૈત અને અદ્વૈતની થિઅરી મુજબ કૃષ્ણ જો એમ કહે કે ‘હું પણ ઈશ્વર છું.’ તો એ વાત સ્વીકારાઈ ન હોત, કારણ કે ‘પણ’ સરખામણીને જન્મ આપે છે, અને એ રીતે તેઓ ઈશ્વરથી ભિન્ન હોવાની વાત જાતે જ કહી દેત. એ દ્વૈત હોત, પરંતુ કૃષ્ણ અદ્વૈત છે. દરેક વસ્તુનું એક કારણ છે, પણ એ કારણોનું પણ અંતિમ કારણ અદ્વૈત ગણીને તેમણે કહ્યું,

मत्तः परतरं नान्यत्किंचिदस्ति धनंजय।
मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव॥७-७॥

હે ધનંજય, મારાથી શ્રેષ્ઠ આ જગતમાં સહેજ પણ કોઈ કારણ નથી. જેમ મોતી એક દોરામાં પરોવાયેલા હોય એમ આ આખું જગત મારામાં જ ઓતપ્રોત છે.

बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम्।
बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्॥७-१०॥

હે પાર્થ, સંપૂર્ણ પ્રાણીમાત્રનું સનાતન, અનાદી બીજ મને જ જાણ, બુદ્ધિમાનોમાં બુદ્ધિ અને તેજસ્વીઓમાં તેજ હું જ છું.

पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामहः।
वेद्यं पवित्रमोंकार ऋक्साम यजुरेव च॥९-१७॥

હું જ આ જગતનો પિતા, માતા, ધારણ કરનાર, અને પિતામહ છું, હું જાણવા યોગ્ય છું, પવિત્ર ઓમકાર, ઋગ્વેદ, સામવેદ અને યજુર્વેદ પણ હું જ છું.

अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः।
अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च॥१०-२०॥

હે ગુડાકેશ, સમસ્ત પ્રાણિઓના આદી, મધ્ય અને અંત હું જ છું. અને સર્વપ્રાણીઓના અંતર મનમાં આત્મ સ્વરૂપે પણ હું જ સ્થિત છું.

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः।
अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः॥१५-१८॥

હું ક્ષર થી અતીત છું, અને અક્ષરથી પણ ઉત્તમ છું. એટલે જ લોકમાં અને વેદોમાં હું પુરુષોત્તમના નામથી પ્રસિદ્ધ છું.

ભક્ત તો જ અસ્તિત્વ ધરાવે જો ઈશ્વર પોતે અસ્તિત્વ ધરાવે, મતલબ એમાં ઈશ્વર તત્ત્વ હોય, એ પૂજનીય હોય. ઈશ્વરત્વ એ સાપેક્ષ વસ્તુ નથી. ઈશ્વરત્વ ભયજનક નથી. એ તો આનંદ સ્વરૂપ હોય, દુ:ખભંજક, ભયહરનાર.. અને એવા ઈશ્વરનો ભય ન હોવો ઘટે, સાચો ભક્ત ઈશ્વરને અકારણ પ્રેમ કરતો હોવો જોઈએ, અને આ લખી રહ્યો છું ત્યારે જ સંવાદ આવ્યો, આજના એપિસોડમાં કૃષ્ણએ કેટલી સરસ વાત કહી, જે ક્રોધ કરતા હોય એની પૂજા શા માટે? પૂજા કરવી એ ભક્તનું કર્તવ્ય છે, પણ પૂજા કરાવવી એ ઈશ્વરનું કર્તવ્ય કઈ રીતે હોઈ શકે? ઈશ્વર તો આનંદ સ્વરૂપ હોવા જોઈએ, નિશ્ચલ સ્નેહ સ્વરૂપ. પ્રકૃતિના તત્વોની પૂજા કરવાનું એ કહે છે, ગાયની, વનોની, પર્વતોની અને નદીઓની.. કારણ કે એ પોષક છે. કહેવાય છે કે મનુષ્યજન્મ પહેલાનો જન્મ ગાયનો હોય છે, પ્રાણીઓમાં કૃષ્ણ ફક્ત ગાયનું જ સ્મરણ કરે છે. જો સ્મૃતિઓની સફરે જઈ શક્તા હોઈએ તો જાણીએ કે આપણી મનુષ્ય જન્મ પહેલાની સ્મૃતિઓ ગાયની છે. આપણા ધર્મગ્રંથોમાં સાર્વત્રિક ગાયની મહિમા થઈ છે.

ભક્તિ પ્રકૃતિના તત્વોથી પ્રકૃતિમય પુરુષો સુધી પહોંચી છે. અહીં પુરુષનો અર્થ સ્ત્રીથી ભિન્ન એવો લેવાનો નથી. કારણ કે આપણા તો પુસ્તકોમાં પણ પુરુષ અને પ્રકૃતિના સમન્વયની વાતો કહેવાઈ છે. ભક્તિ એ સાર્વત્રિક સ્વરૂપ છે, એ કોઈ એક સ્થળના કે કાળના બંધનમાં ન સંભવી શકે. હું સવારે પ્રાર્થના કરું, પછી તૈયાર થઈ ઓફિસ જઉં, પછી ત્યાં કામ કરું, ગુસ્સે થાઉં, પછી ઘરે આવું, થાક અને ગુસ્સો ઘરના લોકો પર ઉતારું અને પછી ઈશ્વર સમક્ષ દીવો કરવા જઉં તો એ ભક્તિ કયા પ્રકારની ભક્તિ થઈ. ભક્તિ માણસના સ્વભાવ અને વ્યક્તિત્વમાંથી ઝળકવી જોઈએ. હું મારું લેપટૉપ ખોલતો હોઉં તો પણ ધર્મગ્રંથ ખોલતો હોઉં એવો ભાવ મારા મનમાં આવે, ગાયને રોટલી ખવડાવતી વખતે, તુલસીને પાણી ચડાવતી વખતે જાણે ઈશ્વરને અર્પણ કરતો હોઉં એ ભક્તિ, હું છોડ પર રહેલું ગુલાબનું ફૂલ સ્પર્શથી અનુભવતો હોઉં ત્યારે જાણે પરમાત્માને સ્પર્શતો હોઉં એવું અનુભવું તો એથી વધુ ઉચ્ચતમ ભક્તિ કઈ હોઈ શકે? ભક્તિ એટલે સંપૂર્ણપણે ઈશ્વરમય થવું, ઈશ્વરદત્ત તત્વોને સમર્પિત થઈ જવું. અને એવું કયું તત્ત્વ છે જેમાં ઈશ્વર નથી? એટલે ભક્તિ એક રીતે સંપૂર્ણતાને સમજવાની અને અનુભવવાની પ્રક્રિયા છે. ઓશો આને ‘પ્રેયરફુલનેસ’ કહે છે. પણ આપણને આ બધી થિઅરી લાગે છે, હાસ્યાસ્પદ અને માની ન શકાય એવી. આપણી પ્રગતિ અને વધેલી સમજણે આપણને પોતાને આનંદ અનુભવતા રોકે છે.
એક દિવસ કરી જોઈએ, આવતીકાલે હું પ્રયત્ન કરું કે એક આખા દિવસના કાર્યોને આપણે અહોભાવથી અનુભવી અને પૂર્ણ કરી શકીએ, કરી જોઉં.

એક અજબ ઉદાહરણ યાદ આવ્યું. મને ગમતી વેબશ્રેણી #Westworld નો એક સંવાદ છે, માનવ જેવા લાગતા હ્યુમનોઈડના એક આખા પાર્કના નિર્માતા ફોર્ડ પોતાના સર્જન વિશે કહે છે, "Mozart, Beethoven, and Chopin never died. They simply became music." મતલબ “મોઝાર્ટ, બિથોવન અને ચોપિન કદી મર્યા નથી, એ ફક્ત સંગીત બની ગયા.” સર્જક નાશવંત છે, દ્વૈત છે, પણ જો એ સંગીત બની જાય તો અમર થઈ જાય.

ભક્તિ મારા હિસાબે સર્જકમાંથી સર્જન બનવાની યાત્રા છે.

આ બંને મહાગ્રંથોમાંથી મારા માટે ભક્તિના ચાર પ્રમુખ માપદંડ છે, લક્ષ્મણ, હનુમાન, અર્જુન અને દ્રૌપદી. આમ તો આ ચાર માત્ર માપદંડ નથી, કારણ કે ભક્તિ માત્રનો અર્થ સમર્પણ છે, પ્રેમ છે અને એટલે જો ભક્તોની સૂચી બનાવવા બેસીએ તો પુસ્તક પણ ઓછું પડે, પણ મારે આ ચાર વિશેની જ વાત મૂકવી છે.

આજે વાત લક્ષ્મણજી અને હનુમાનજીની..

રામના ભક્તો તેમને પૂર્ણપણે સમર્પિત છે, શેષનાગનો અવતાર ગણાતા લક્ષ્મણ તો પહેલેથી જ રામની સતત સાથે તેમનો પડછાયો બની તેમની સેવામાં સમર્પિત છે. ઊર્મિલ સાથે તેમનો સંવાદ અદ્રુત છે જે બે દિવસ પહેલા મૂક્યો હતો. ઊર્મિલ તેમને કહે કે લક્ષ્મણની સેવા કરવા એ સાથે વનમાં આવવા માંગે છે ત્યારે લક્ષ્મણ કહે છે કે એ દિવસે ભાઈ ભાભીની સેવા કરશે અને રાત્રે પહેરો ભરશે, એ પોતાની પર્ણકુટીમાં આવવાના જ નથી, અને એટલે ઊર્મિલ તેમની સેવા કરી શકે એવો પ્રશ્ન જ નથી. ચૌદ વરસ જાગ્યા હોવાને લીધે તેમને ગુડાકેશ કહેવાય છે. ત્યાગ ભક્તિને બળ આપે છે. એટલે જ કદાચ આપણે ઈશ્વરને કંઈ ને કંઈ અર્પણ કરીએ છીએ, ત્યાગની ભાવના હોવી જોઈએ એને બદલે આપણી દાન કરવાની અને અહંકાર પોષવાની ભાવના હોય છે. તારું છે અને તને અર્પણ કરું છું એવો ભાવ રાખવા સમજણ જોઈએ.. પોતાના પૂજ્યનો આટલો સતત સાથ તો કૃષ્ણના કોઈ ભક્તને પણ મળ્યો નથી. સીતાનું અપહરણ કરીને રાવણ લઈ જાય ત્યારે સીતા પોતાના આભૂષણ ફેંકે છે જે વાલીને મળે છે, લક્ષ્મણ એમાંથી ફક્ત પગના આભૂષણ ઓળખી શકે છે કારણ કે એણે વંદન કરતી વખતે સીતાના ચરણ માત્ર જોયા છે, પણ એ સિવાય તેમને કદી નજર ઊંચી કરીને જોયા નથી. વનવાસમાં સીતા સહિત કદી કોઈ સ્ત્રીનો ચહેરો નથી જોયો એમ કહેવાયું છે.. સીતાના અપહરણ પછી એના વિયોગમાં દુ:ખી રામને પણ લક્ષ્મણ ખૂબ સ્નેહથી સંભાળે છે. એમની ભક્તિ અને સમર્પણ સ્વાર્થ વિહીન છે, નિશ્ચલ અને સંપૂર્ણ છે. ફક્ત એક જગ્યાએ લક્ષ્મણ ભક્તિમાં સરખામણી કરી બેસે છે.. એની વાત પણ આગળ છે.

રામ અને લક્ષ્મણ સીતાની શોધમાં ઋષિમુખ પર્વત પાસે પહોંચે ત્યારે બળવાન અને રૂપસંપન્ન એ કોણ છે એવું જાણવા સુગ્રીવ હનુમાનજીને મોકલે છે. પર્વતનું નામ પણ કેવું, ઋષિમુખ એટલે ઋષિનું મુખ – એટલે શાસ્ત્રો – એટલે ધર્મ અને શ્રી હનુમાનજી ત્યાં છે. હનુમાનજી તેમનો પરિચય લેવા બ્રાહ્મણ વેશમાં તેમની પાસે આવે છે. હનુમાનજીના પ્રશ્નમાં જ રામના ઈશ્વર હોવાનો સ્પષ્ટ ભાવ છે.

मृदुल मनोहर सुंदर गाता। सहत दुसह बन आतप बाता ॥
की तुम्ह तीनि देव महँ कोऊ। नर नारायन की तुम्ह दोऊ ॥5॥

મનોહર એવા તમારા કોમળ અંગ છે, વનના અસહ્ય તાપ અને વાયુને તમે સહન કરી રહ્યાં છો, તમે બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશમાંથી કોઈ છો કે તમે નર અને નારાયણ છો?

दोहा :
जग कारन तारन भव भंजन धरनी भार।
की तुम्ह अखिल भुवन पति लीन्ह मनुज अवतार॥1॥

કે તમે જગતના મૂળ કારણ એવા સંપૂર્ણ લોકોના સ્વામી સ્વયં ભગવન છો? જેણે પૃથ્વીના જીવોને ભવસાગર પાર કરાવવા અને પૃથ્વીનો ભાર હરવા મનુષ્ય અવતાર લીધો છે?

આ જ કારણની – દ્વૈતની વાત ઉપર ગીતાજીના શ્લોક ॥७-७॥ માં કહેવાઈ છે. ઈશ્વરની વ્યાખ્યા તો બંનેમાં યથાતથ આલેખાઈ છે જ. રામાયણમાં હનુમાનના મુખે અને મહાભારતમાં કૃષ્ણના મુખે.

તો રામ પણ પોતાનો ગર્ભિત પરિચય તેમને આપે છે, કૌશલ નરેશ દશરથના અમે પુત્રો છીએ, રામ અને લક્ષ્મણ, અમે પિતાનું વચન માની વનમાં આવ્યા છીએ, અમારી સાથે મારી પત્ની સીતા હતી જેને રાક્ષસો હરીને લઈ ગયા છે. હવે હે બ્રાહ્મણ તમે કોણ છો એ કહો.

ત્યારે હનુમાનજી પ્રભુને જાણે છે અને વિચારે છે કે પ્રભુ મને જાણવા છતાં પરિચય માંગી મારી પરીક્ષા કરે છે, તેઓ મૂળ સ્વરૂપમાં આવી ઈશ્વરના ચરણોમાં વંદન કરે છે ત્યારે શિવ પાર્વતીને કહે છે કે શરીર પુલકિત છે, આનંદના સાગરમાં હોવાથી મુખથી વચન નથી નીકળી રહ્યાં અને આંખો સજળ છે. આ જ ‘પ્રેયરફુલનેસ’ છે. હનુમાનજી કહે છે કે પ્રભુ વાનરબુદ્ધિને લીધે આપને ઓળખી ન શકવાથી મેં પરિચય પૂછ્યો, મારા માટે ન્યાયસંગત છે, પણ પ્રભુ થઈને તમે મારો પરિચય કેમ માંગ્યો?

एकु मैं मंद मोहबस कुटिल हृदय अग्यान।
पुनि प्रभु मोहि बिसारेउ दीनबंधु भगवान

પ્રભુ, એક તો હું મંદ છું અને ઉપરથી મોહને આધીન, કુટીલ હ્રદય અને અજ્ઞાન, એટલે શું પ્રભુ તમારે મને ભૂલી જવાનો?

जदपि नाथ बहु अवगुन मोरें। सेवक प्रभुहि परै जनि भोरें॥
नाथ जीव तव मायाँ मोहा। सो निस्तरइ तुम्हारेहिं छोहा॥1॥

મારામાં ઘણાં અવગુણ છે, પણ તેથી તમે મને ભૂલી ન જશો. જીવ તમારી માયાથી મોહિત છે, એ તમારી જ કૃપાથી વિસ્તાર પામે છે.

આમ હનુમાનની અનેક પ્રાર્થનાઓને અંતે રામ તેને કહે છે,

सुनु कपि जियँ मानसि जनि ऊना। तैं मम प्रिय लछिमन ते दूना॥
समदरसी मोहि कह सब कोऊ। सेवक प्रिय अनन्य गति सोऊ॥4॥

હે કપિ, સાંભળ, મન દુ:ખી ન કરીશ, તું મને લક્ષ્મણથી બેગણો વધુ પ્રિય છે. બધા મને સમદર્શી કહે છે, (ન કોઈ પ્રિય ન અપ્રિય) પણ સેવક મને અતિપ્રિય છે કારણ કે મારા સિવાય એનું કોઈ નથી.

અને પછી એ રામ લક્ષ્મણ બંનેને એક એક ખભે બેસાડી સુગ્રીવ પાસે લઈ જાય છે. સુગ્રીવની ફક્ત એક જ ક્વોલિફિકેશન છે, કે હનુમાનજી એની સાથે છે, એક ભક્ત એની સાથે છે. ભક્તિ પ્રત્યક્ષ ન હોય તો પણ લાભદાયક હોય છે. લક્ષ્મણજી વિચારે છે કે પ્રભુએ આ નવા મળેલા ભક્તને તરત મારાથી બેગણો સ્નેહ છે એવું કેમ કહી દીધું? પણ જ્યારે એ બંનેને ખભે બેસાડે છે ત્યારે તેઓ વિચારે છે, કે હું શેષનાગનો અવતાર અને વિષ્ણુનો ભાર હું જ ઝીલી શકું પણ આ ભક્ત તો શેષનાગ અને વિષ્ણુ બંનેનો ભાર ઉઠાવી રહ્યો છે, એના લીધે શ્રી રામને પણ ઋષિમુખનું સાન્નિધ્ય અને એમ સીતા શોધ માટેનો આશાસંચાર થયો છે એટલે એ બે ગણો પ્રિય બરાબર છે.

સીતાની શોધમાં દક્ષિણ દિશામાં જતી ટોળકીમાં હનુમાન છે. રામને એટલો વિશ્વાસ છે કે એ હનુમાનને પોતાની વીંટી આપીને કહે છે, તાત, તું સીતાને મારી આ વીંટી આપજે અને મારો વિરહ કહેજે.. ગૃહસ્થ માણસ પોતાનો વિરહસંદેશ એના મારફત જ મોકલી શકે જે અનાસક્ત હોય. પછી તો ભક્ત અને ભગવાનના અનેક સુંદર સંવાદો અને ભાવ અભિવ્યક્તિ છે. રામાયણનો મને સૌથી વધુ ગમતો ભાગ કાલથી જોવા મળશે એનો અત્યંત આનંદ છે..

કિષ્કિંધાકાંડ એ રામાયણનો ભક્તિસર્ગ છે,

બિલિપત્ર

अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते।
इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः॥१०-८॥

હું સંસાર માત્રનું મૂળ કારણ છું. અને મારાથી જ સંસાર પ્રવૃત્ત છે. આમ જાણીને મારામાં શ્રદ્ધા પ્રેમ રાખતા બુદ્ધિમાન ભક્ત મને જ ભજે છે, સર્વ પ્રકારે મારી શરણમાં જ આવે છે.

* * *
Shital Gadhavi શીતલબેને લવ અને કુશના વંશજો વિશે પૂછ્યું છે..

રામના ભાઈ લક્ષ્મણે વસાવેલું શકેર એટલે લક્ષ્મણપુર જેને આજે આપણે લખનૌ તરીકે જાણીએ છીએ. ભરતે તક્ષશીલા નગર વિકસાવેલું જે એના વિશ્વવિદ્યાલયથી જાણીતું બન્યું અને શત્રુઘ્ને મરુવન સાફ કરીને મથુરાની સ્થાપના કરી હતી. રામના પુત્ર લવનું સ્થાપેલું લવપુર લાહૌર તરીકે જાણીતું છે અને થાઈલેન્ડમાં લબપુરી પણ તેમનું જ સ્થાપેલું શહેર મનાય છે.

રામના સમયમાં અયોધ્યા કૌશલ દેશની રાજધાની હતી. રામના પુત્રો પછી એ ઉત્તર કૌશલ અને પૂર્વ કૌશલ એવા બે ભાગમાં વિભાજીત થયું. ઉત્તર કૌશલની રાજધાની હતી શ્રાવસ્તી જે ગૌતમ બુદ્ધના જીવનકાળ સાથે સંકળાય છે. જ્યારે પૂર્વ કૌશલની રાજધાની કુશવતી અત્યારના ગોરખપુર પાસે સ્થિત હતી એમ મનાય છે. બુદ્ધઘોષ નામના બૌદ્ધ સાધુએ નોંધેલુ કહેવાય છે કે ઉત્તર કૌશલમાં બુદ્ધના સમયે લગભગ ૧૮ કરોડની વસ્તી હતી. મહાભારતકાળ સુધીમાં કૌશલ રાજ્ય પાંચ ભાગમાં વહેંચાઈ ગયું. પૂર્વ કૌશલ જે મગધના રાજા જરાસંઘે જીતી લીધેલું એ પછી એને મારીને ભીમે જીતી લીધું અને યુદ્ધને અંતે કૌશલના પાંચેય ભાગ પાંડવોના તાબામાં એકછત્રમાં આવ્યા.

વંશાવલી આમ લખાઈ છે..
શ્રી રામ
કુશ
અતિથી
નિશાદ
નળ
નભાસ
પુંડરિક
ક્ષેમધન્વન
દેવાણિક
અહિન્ગુ
પરિપત્ર
દલ
ઉક્ત
વજ્રનભ
શંખણ
વ્યુશિતાશ્વ
વિશ્વસાહ
હિરણ્યનભ
પુષ્ય
ધ્રુવસંધી
અગ્નિવર્ણ
શીઘ્ર
મારુ
પ્રશ્રુશ્રુતા
સુસંધી
અમર્ષ
વિશ્રુતવંત
બૃહદ્બાળ જેણે મહાભારતના યુદ્ધમાં ભાગ લીધો હતો.

Nikhil Bhatt નિખિલભાઈએ મહાભારત કથામાં સૌથી શ્રેષ્ઠ ધનુર્ધર કોણ કહી શકાય, અર્જુન કે કર્ણ કે પિતામહ ભીષ્મ એ વિશે મારો મત પૂછ્યો છે..

અર્જુને દ્રોણાચાર્ય અને કૃપાચાર્ય પાસેથી શસ્ત્રવિદ્યા ગ્રહણ કરી હતી. દેવવ્રત ભીષ્મે પરશુરામ પાસેથી તથા કર્ણે દ્રોણાચાર્ય અને કૃપાચાર્ય પાસેથી શસ્ત્રવિદ્યા શીખી હતી, બ્રહ્માસ્ત્ર માટે તે પરશુરામ પાસે ગયેલા જે ફક્ત બ્રાહ્મણોને જ ધનુર્વિદ્યા શીખવતા (અપવાદ ભીષ્મ અને દ્રુપદ) આપણે ત્યાં દ્રોણને ખૂબ વિચિત્ર રીતે દર્શાવાયા છે. કર્ણના પાલકપિતા અધીરથ ગુરુકુળમાં ધૃતરાષ્ટ્રની સાથે હતા, એટલે કર્ણને પણ ધૃતરાષ્ટ્રની સૂચના મુજબ કૌરવો અને પાંડવો સાથે જ ધનુર્વિદ્યા દ્રોણાચાર્ય પાસેથી જ મળી. જો કે એમણે કર્ણને બ્રહ્માસ્ત્ર શીખવ્યું નહોતું. આમ બધા ધર્નુર્ધરોમાં ભીષ્મ શ્રેષ્ઠ કહી શકાય. જો ભીષ્મ યુદ્ધમાં શિખંડીને હાથે બાણશૈય્યા પર ન મૂકાયા હોત તો કદાચ યુદ્ધનું પરિણામ ભિન્ન હોત. ભીષ્મ પછીના ક્રમે અર્જુન અને કર્ણ સમાન સ્તરે મૂકી શકાય.

Chirag Patel એકલવ્યને દ્રોણે વિદ્યા આપવાની ના પાડી હતી કારણ કે તેમની વફાદારી હસ્તિનાપુર પ્રત્યે હતી અને એકલવ્ય મગધનો હતો જે હસ્તિનાપુરનું શત્રુ રાજ્ય હતું. એકલવ્યને એની જાતિને લીધે નહીં પરંતુ આ કારણે દ્રુણે ના પાડી હતી એવું ક્યાંક વાંચ્યાનું યાદ છે. જો કે એનું પ્રમાણ યાદ નથી. અને એની ધનુર્વિદ્યાનું એક જ ઉદાહરણ મળે છે જે સરખામણી માટે એને સમાન સ્તરે મૂકી આપતું નથી.

Shital Dhandhukia રાવણ ઈચ્છતો હતો કે તેનો પુત્ર મેઘનાદ અમર જન્મે, મહાન યોદ્ધા બને. જ્યોતિષિની સૂચના મુજબ એણે મેઘનાદના જન્મ વખતે નવ ગ્રહોને અનુકૂળ દ્રષ્ટિ રાખવાની સૂચના આપી હતી જેથી મેઘનાદના જન્મ વખતના ગ્રહો અદ્વિતિય હોય અને રાવણનો તેને અમર કરવાનો હેતુ પૂર્ણ થાય. ગ્રહો રાવણથી ડરતા હતા સિવાય કે શનિ, મેઘનાદના જન્મ સમયે શનિએ પોતાની દ્રષ્ટી વક્ર કરી, રાવણને આ વાતની ખબર પડી ત્યારે તે શનિ પર ખૂબ ગુસ્સે થયો. અને તેને પગમાં ગદા મારી શનિને લંગડો બનાવ્યો. રાવણે શનિને પકડી, એનું માથું નીચે રહે અને તેની દ્રષ્ટિ રાવણ પર ન પડે એ રીતે પોતાના સિંહાસન પાસે નીચે સુવડાવી બંદી બનાવીને રાખ્યો. પછી નારદને શનિએ છોડાવવા વિનંતિ કરી એવી વાર્તા છે..

જય શ્રી રામ 🚩
જય શ્રી કૃષ્ણ 🚩

#Ramayan
#Mahabharat
સાભાર
*જીજ્ઞેશ અધ્યારૂ* ની FB વોલ પરથી..

🍃🍂🍃🍂🍃🍂🍃🍂🍃🍂🍃
✨✨ગુજરાતના જિલ્લાઓ✨✨
🌺🌿🌺🌿🌺🌿🌺🌿🌺🌿🌺

✍ભારતના ગુજરાત રાજ્યમાં ૩૩ જિલ્લાઓ આવેલા છે.
⚜કચ્છ એ સૌથી મોટો અને
⚜ ડાંગ એ સૌથી નાનો જિલ્લો છે.
⚜અમદાવાદ જિલ્લામાં સૌથી વધુ વસ્તી અને
⚜ ડાંગ જિલ્લામાં સૌથી ઓછી વસ્તી છે.
⚜રાજ્યનો સુરત જિલ્લો સૌથી વધુ વસ્તી ગીચતા ધરાવે છે,
⚜જ્યારે કચ્છ જિલ્લો સૌથી ઓછી વસ્તી ગીચતા ધરાવે છે.

➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🛎ગુજરાતમાં ૨૫૦ તાલુકાઓ આવે છે.
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖

🌹🌿૧૯૬૦🌿🌹

🌺૧ મે ૧૯૬૦ના રોજ બોમ્બે રાજ્યના ઉત્તર ભાગના ૧૭ જિલ્લાઓમાંથી ગુજરાત રાજ્યની સ્થાપના કરવામાં આવી.

🛎આ જિલ્લાઓ હતા🛎

♻️અમદાવાદ
♻️અમરેલી
♻️બનાસકાંઠા
♻️ભરૂચ
♻️ભાવનગર
♻️ડાંગ
♻️જામનગર
♻️જુનાગઢ
♻️ખેડા
♻️કચ્છ
♻️મહેસાણા
♻️પંચમહાલ
♻️રાજકોટ
♻️સાબરકાંઠા
♻️સુરત
♻️સુરેન્દ્રનગર અને 
♻️વડોદરા.

〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰
🌹🌿૧૯૬૪🌿🌹

🌿૧૯૬૪માં ગાંધીનગર જિલ્લો અમદાવાદ અને મહેસાણાના ભાગોમાંથી રચવામાં આવ્યો.

〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰
🌹🌿૧૯૬૬🌿🌹

🌿સુરતમાંથી વલસાડ જિલ્લો ૧૯૬૬માં છૂટો પાડવામાં આવ્યો.

〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰
🌹🌿૧૯૯૭🌿🌹

🌺૨ ઓક્ટોબર ૧૯૯૭ના રોજ 🌺
🌿પાંચ નવા જિલ્લાઓની રચના કરવામાં આવી:

🌿આણંદ ખેડામાંથી છૂટો પડાયો.

🌿દાહોદ પંચમહાલમાંથી છૂટો પડાયો.

🌿નર્મદા ભરૂચ અને વડોદરાના પ્રદેશોમાંથી રચાયો.

🌿નવસારી વલસાડમાંથી છૂટો પડાયો.

🌿પોરબંદર જુનાગઢમાંથી છુટો પડાયો.

〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰
🌹🌿૨૦૦૦🌿🌹

🌿૨૦૦૦માં પાટણ જિલ્લો બનાસકાંઠા અને મહેસાણાના પ્રદેશોમાંથી રચાયો.

〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰
🌺🌿૨૦૦૭🌿🌺

🌺૨ ઓક્ટોબર ૨૦૦૭ ના રોજ🌺
🌿 સુરત જિલ્લામાંથી તાપી જિલ્લો છૂટો પડાયો જે રાજ્યનો ૨૬મો જિલ્લો બન્યો.

〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰
🌹🌿૨૦૧૩🌿 🌹

🌺૧૫ ઓગસ્ટ ૨૦૧૩ના રોજ 🌺
🌿સાત નવાં જિલ્લાઓ રચવામાં આવ્યા:

🌿અરવલ્લી સાબરકાંઠામાંથી છૂટો પાડવામાં આવ્યો.

🌿બોટાદ અમદાવાદ અને ભાવનગર જિલ્લાઓના પ્રદેશોમાંથી રચાયો.

🌿છોટા ઉદેપુર વડોદરા જિલ્લામાંથી છૂટો પડાયો.

🌿દેવભૂમિ દ્વારકા જામનગરમાંથી છૂટો પડાયો.

🌿મહીસાગર ખેડા અને પંચમહાલમાંથી રચાયો.

🌿મોરબી રાજકોટ, સુરેન્દ્રનગર અને જામનગર જિલ્લાઓમાંથી રચાયો.

🌿ગીર સોમનાથ જુનાગઢમાંથી રચાયો.

આજે મહાભારતમાં સવારના એપિસોડમાં રામાયણનો ઉલ્લેખ આવ્યો જ્યારે માતા યશોદા કનૈયાને શ્રી રામની વાર્તા કહે છે. એ સિવાય પણ વનવાસ દરમ્યાન પાંડવોને ઋષિ માર્કંડેય રામાયણની ગાથા કહે છે.

રામાયણ અને મહાભારત વચ્ચે આવી કેટલી જોડતી કડીઓ છે?

મારો જવાબ પૂર્ણ નહીં જ હોય એમ માનીને મારી જાણકારી મૂકું છું. અહીં રહી ગયું હોય અને તમારા ધ્યાનમાં હોય એ ઉમેરણ કરશો તો મજા આવશે..

શ્રી રામ અને શ્રી કૃષ્ણ એ વિષ્ણુના જ બે અવતાર; વિષ્ણુ પુરાણના બે પ્રકરણોમાં રામાયણ અને મહાભારત બંને ગાથાઓ છે.

પરશુરામ – તેઓ પણ બંનેમાં છે, રામ શિવધનુષ તોડે ત્યારે ગુસ્સે થયેલા પરશુરામ તથા ભીષ્મ, દ્રોણ અને કર્ણને વિદ્યા આપતા અને તથા કર્ણને શ્રાપ આપતા પરશુરામ;

હનુમાનજી – મહાભારતમાં તેઓ ભીમને એનો ગર્વ ભાંગવા માર્ગમાં મળે છે અને પોતાની પૂંછડી હટાવવા ભીમને કહે છે, જે એ પૂરું બળ અજમાવવા છતાં કરી શક્તો નથી; બંને વાયુપુત્રો હોવાથી હનુમાનજી ભીમના જ્યેષ્ઠ ભાઈ પણ ગણી શકાય. અર્જુન સાથે પણ તેમની આવી જ એક સ્પર્ધાની વાત છે જેમાં અર્જુન હારી જાય છે, પણ ફરી સ્પર્ધા કરતા કૃષ્ણની મદદથી અર્જુન જીતે છે અને એથી હનુમાનજી અર્જુનના રથને રક્ષાચક્ર આપે છે, અને તેના ધ્વજમાં વિરાજમાન છે.

વાલી - રામ જ્યારે વાલીને ઋષિમુખ પર્વત પર મારે છે ત્યારે વાલી તેમને કહે છે કે તમે મને છુપાઈને માર્યો છે, એથી શ્રી રામ એને આશીર્વાદ આપે છે કે આવતા જન્મમાં મારો મોક્ષ તારે હાથે થશે. કૃષ્ણને બાણ મારનાર પારધી વાલીનો અવતાર ગણાયો છે.

જામવંત – રામાયણમાં સીતા શોધ વખતે દક્ષિણ ગયેલા દળના બધા જ્યારે સમુદ્ર જોઈને હારીને બેસી જાય છે ત્યારે હનુમાનને આ કાર્ય કરવાની પ્રેરણા જામવંત આપે છે. લગભગ પંદરેક વર્ષ પહેલા મોરારિબાપુની મુંબઈમાં થયેલી એક કથામાં નાની સાથે મેં આ પ્રસંગ સાંભળ્યો હતો, જામવંત અને અંગદ એ સમયે મારા અતિપ્રિય હતા. લંકા જવા માટે સેતુ બન્યા બાદ રામ જામવંતને વરદાન માંગવાનું કહે છે, અને ભૂલમાં જામવંત તેમની સાથે યુદ્ધ માંગે છે. બીજા જન્મમાં જ્યારે શ્યામંતક મણિ, જે શ્રી કૃષ્ણની ત્રીજી પત્ની સત્યભામાના કાકા પ્રસેનજિત ગળામાં પહેરી રાખતા હોય છે, એ મણિમાંથી રોજ આઠ ભાર સોનું ઝરે છે. કૃષ્ણ એ મણિ ઉગ્રસેનને આપી દેવા પ્રસેનજિતને કહે છે, જેમાં એ સંમત થતો નથી. જંગલમાં શિકાર કરવા જતા પ્રસેનજિતને સિંહ મારી નાખે છે, અને એનો ભાઈ શત્રજીત એ આરોપ કૃષ્ણ પર મૂકે છે, કૃષ્ણ પોતાની નિર્દોષતા સાબિત કરવા એ મણિ ગળી ગયેલા સિંહને શોધવા નીકળે છે, એ મણિ જામવંતને મળે છે. રસ્તામાં જામવંત સાથે કૃષ્ણનું ૨૮ દિવસ યુદ્ધ ચાલે છે. જામવંત હારે છે અને એની પુત્રી જામવંતી સાથે કૃષ્ણના લગ્ન થાય છે તથા ભેટ સ્વરૂપ એ મણિ જામવંત તેમને પાછો આપે છે. કૃષ્ણ એ મણિ શત્રજીતને પાછો આપે ત્યારે મણિ તેમને આપી પોતાની પુત્રી સત્યભામા સાથે તે કૃષ્ણના લગ્ન કરાવે છે. પરંતુ કૃષ્ણ એ મણિ સ્વીકારતા નથી.

દાનવ મયાસુર – મંદોદરીના પિતા મયાસુર, જે સ્થપતિ અથવા આર્કિટેક્ટ ગણાયા છે એ મહાભારતમાં પણ દેખાય છે, જ્યારે ખાંડવપ્રસ્થ વન દહન વખતે માત્ર એ જ બચી જાય છે, અને કૃષ્ણ અને મારવા સુદર્શન ઉપાડે છે, ત્યારે એ અર્જુનની શરણમાં જાય છે અને અર્જુન કૃષ્ણને વિનંતિ કરે છે કે તેનો અપરાધ ક્ષમા કરે. એ પછી મયાસુર ઇન્દ્રપ્રસ્થની મયસભા પાંડવો માટે નિર્માણ કરે છે.

ઋષિ દુર્વાસા – આજના એપિસોડમાં બતાવાયેલ ઋષિ અત્રી અને સતી અનસૂયાના પુત્ર એટલે ઋષિ દુર્વાસા, જે રામના વનગમન વખતે ભવિષ્યવાણી કરે છે કે રામ અને સીતાનો વિયોગ થશે. એ જ ઋષિ મહાભારતમાં કુંતીને આશીર્વાદમાં મંત્ર આપે છે જેનો ઉપયોગ કરી એ કોઈપણ દેવતા થકી પુત્રવતી થઈ શકે.

ઋષિ વિશ્વામિત્ર – તેઓ રામને અસ્ત્રવિદ્યા શીખવે છે એ રીતે રામાયણમાં છે અને તેમની પુત્રી શકુંતલા – રાજા દુષ્યંતની પત્ની અને ભરતની માતા તરીકે ઓળખાય છે જે મહાભારતની શરૂઆતના સર્ગમાં છે.

વિભિષણ – રામાયણમાં તો એ છે જ, મહાભારતમાં યુધિષ્ઠિરના ઇન્દ્રપ્રસ્થના રાજ્યાભિષેક વખતે સહદેવ ઘટોત્કચને લંકા મોકલે છે અને તેની શુભેચ્છાઓ વાંચ્છે છે. પ્રત્યુત્તરમાં વિભિષણ અનેક ભેટ મોકલે છે.

રામાયનનો સમયકાળ પહેલા ગણાયો છે અને મહાભારત એ પછી થયું એમ માનીએ તો રામાયણના પાત્રો મહાભારતમાં દેખાય એ શક્ય છે, પણ મહાભારતના નવીન પાત્રો રામાયણમાં દેખાય એ શક્ય લાગતું નથી અને એવા પાત્રો જડતાં પણ નથી.

એ સિવાય માનવામાં આવે છે કે રામના પુત્ર કુશના ૨૮મા વંશજ બૃહદ્બાળ કૌરવો તરફથી મહાભારતના યુદ્ધમાં લડ્યા હતા અને ચક્રવ્યૂહ ભેદતી વખતે અભિમન્યુએ તેમનો શિરચ્છેદ કર્યો હતો.

આથી વધુ પણ દેવતાઓ, રાક્ષસો, ઋષિઓ વગેરે બંનેમાં સામાન્ય જોવા મળે છે.

પણ આ શ્રેણીની સૌથી રસપ્રદ કડી જે મને મળી છે, આજના મહાભારતના યશોદા અને કૃષ્ણના તથા કૈકેયી અને રામના એપિસોડ જોઈ જે કડી મને લોજિકલ લાગે છે, એ છે..

કૌશલ્યા -> શ્રી રામ -> કૈકેયી -> દેવકી -> કૃષ્ણ -> યશોદા

કૈકેયી રામને સૌથી વધુ પ્રેમ કરતી હતી, ભરતથી પણ વધારે, પરંતુ દાસી મંથરાની કાનભંભેરણીને કારણે એ ખોટો નિર્ણય લઈ બેઠી જેના લીધે રામને વનવાસ વેઠવો પડ્યો. કૈકેયી સતત પશ્ચાતાપમાં રહી.
રામ જ્યારે વનવાસ પૂરો કરી અયોધ્યા પાછા આવ્યા ત્યારે કૈકેયી દુ:ખ અને પશ્ચાતાપમાં હોવાથી સૌપ્રથમ એ કૈકેયીના ચરણસ્પર્શ કરવા આવ્યા. કૈકેયીએ તેમને પૂછ્યું કે (ઈશ્વર તરીકે) તેમણે એને જ આ આખા કાર્યમાં નિમિત્ત કેમ બનાવી? અને તેને સોળ વર્ષ રામનો વિયોગ કેમ સહન કરવો પડ્યો? (બે વર્ષ વિશ્વામિત્ર સાથે વનમાં અને ચૌદ વર્ષ વનવાસ)

એના બદલામાં એ રામ પાસે માંગે છે કે તમારે આવતા જન્મે મારી કુખે જન્મ લેવો. પરંતુ પોતાના દરેક અવતારમાં માતા અદિતિના અવતારની કુખે જન્મ લેવાનું તેમણે વચન આપ્યું હોવાથી શ્રી રામ એ વરદાન આપવા અસમર્થ હતા. (શ્રી વિષ્ણુ અવતારકાર્ય પહેલા જ મનુ અને શતરૂપાને વચન આપે છે કે તેઓ જ અવતારકાર્યમાં તેમના માતાપિતા હશે.) એટલે એ માતા કૌશલ્યાના પુનર્જન્મની કુખે જ પુત્ર તરીકે અવતરશે પરંતુ તેઓ માતા કૈકેયીના પુનર્જન્મ દ્વારા ઉછેર પામશે અને આ સોળ વર્ષની ભરપાઈ એ ત્યાં કરી આપશે.

આમ દ્વાપરયુગમાં તેઓ દેવકી (કૌશલ્યા, અદિતિ) ની કુખે જન્મ લઈને અવતર્યા પરંતુ માતા યશોદા (કૈકેયી) દ્વારા ઉછેર પામ્યા, રોહીણી પણ સુમિત્રાનો પુનર્જન્મ મનાય છે. કૈકેયીએ એ પણ માંગ્યુ હતું કે આ સોળ વર્ષ સંપૂર્ણપણે વિયોગમાં વીત્યા, એટલે પછીના અવતારમાં પ્રભુ તેને મમતાનો પૂરેપૂરો અવસર એક સામાન્ય બાળકની જેમ જ આપશે, અને એથી કૃષ્ણના ગોકુળમાં સમય દરમ્યાન એ બધું વહાલ જે કૈકેયી રામને નહોતા આપી શક્યા, એ યશોદા કૃષ્ણને આપે છે. આના પ્રમાણ દેવી ભાગવતમાંથી મળી રહે છે.

તા.ક. -

રામાનંદ સાગરની આ ધારાવાહિકની ઉડીને આંખે વળગતી એક અન્ય અગત્યની વાત છે તેનું અદ્રુત ડિટીએલિંગ..

ગઈકાલના ભાગમાં જ્યાં રામ અને લક્ષ્મણ તેમના પિતા દશરથનું તર્પણ કરે છે ત્યારે બ્રાહ્મણો તેમને નદીએ જનોઈ અપસવ્ય કરાવે છે (જમણે ખભે થી ડાબે ખભે). ધર્મકાર્યો સિવાય ટી.વીમાં આવું જોવા મળવું અદ્રુત સંયોગ છે. આ જ વાત ભરત અને શત્રુઘ્ન મહારાજ દશરથના અસ્થિ વિસર્જન કરે છે ત્યારે પણ નોંધી હતી પણ મનમાંથી નીકળી ગયેલી, કાલે એ ફરી યાદ આવી. શ્રેણી માટે ખૂબ વિગતે કરેલું રિસર્ચ દેખાઈ આવે છે.

મહારાજ દશરથનું રામ અને લક્ષ્મણ દ્વારા હાથમાં દર્ભ (ડાભ)ની વીંટી પહેરીને કરાતું તર્પણ પણ યથાર્થ વિધિનું નિરુપણ દેખાડી ગયું, તેંત્રીસ વર્ષ પહેલા ઓછા સાધનો અને ટેકનોલોજીમાં પણ આ ડિટેઇલિંગ અને બનાવટની Rawness જ આ શ્રેણીને આટલી પ્રિયપાત્ર બનાવે છે. કોઈ પણ પવિત્ર જગ્યાએ પ્રવેશ કરતા પહેલા પગ ધોવાની અહીં દર્શાવેલી રીત દક્ષ પુત્રીઓ દિતિ અને અદિતિની વાર્તામાં પણ આવે છે જેમાં ગર્ભાવસ્થા દરમ્યાન એક દિવસ પાદપ્રક્ષાલન ન કરી શકવાને લીધે દોષ રહી જતા અદિતિનો ગર્ભ નાશ કરવામાં ઇન્દ્ર સફળ થાય છે. ત્યાં પણ આ જ વિધિ દર્શાવાઈ છે.

મહાભારત શ્રેણીમાં વાર્તા સિવાય આવી વિગતો ખાસ દેખાતી નથી. એ કરતા રામાયણનું ડિટેઇલિંગ જોવાની મજા આવે છે. રામાયણ શ્રેણીમાં અન્ય એક રીત જે ગમી એ છે ચરણસ્પર્શની. કોઈ પણ પાત્ર અન્ય પૂજ્યપાત્રના અધૂરા ચરણસ્પર્શ નથી કરતું, પણ એક પગ વાળી, પૂર્ણપણે તેમના ચરણ સ્પર્શ કરી આશીર્વાદ મેળવે છે. આ જોવું પણ ખૂબ ગમે તેવું છે.

જય શ્રી રામ 🚩
જય શ્રી કૃષ્ણ 🚩

#Ramayan
#Mahabharat

લોકો કહેતાં કે, એ કલમને શાહીમાં નહી પણ હાઈડ્રોક્લોરિક એસિડમાં બોળીને લખતો હતો. તેની જીભ પર અવિરત સલ્ફ્યુરિક એસિડનો સ્ત્રાવ થતો હતો. એવો ગુજરાતી ભાષાનો એકમાત્ર ભાયડો લેખક શ્રી ચંદ્રકાંત બક્ષી ગણાય છે. મોટાં મોટાં ચમરબંધીઓ પણ બક્ષીની અડફેટે ન ચડાય એની કાળજી લેતાં હતાં. એક સમયે આ એસિડીક લેખક ગુજરાતનો સૌથી વધુ વંચાતો કોલમિસ્ટ હતો. એમનાં લખાણમાં સદાય લંબાઈ, પહોળાઈ અને ઊંડાઈ જોવા મળતી હતી. આ ખાનાબદોશ કલમકારે એકવાર એમ કહેલું : "સારી રીતે મરવા માટે પૈસા જરૂરી છે." તમે કાથીના ખાટલા પર પગ ઘસી ઘસીને મરો એનાં કરતાં ICU માં પાંચ-સાત મશીનો અને બે-પાંચ નળીઓ સાથે તથા હોસ્પિટલ સ્ટાફની દેખરેખ નીચે ઓછામાં ઓછી પીડાથી મૃત્યુ પામો એ માટે ધન જરૂરી છે.

કરમની કઠણાઈ જુઓ. આ લેખક પોતાનાં ઘરમાં, બાથરૂમમાં ન્હાવા ગયાં. ત્યાં જ એમને હાર્ટ એટેક આવ્યો અને મૃત્યુ પામ્યાં. ધન કોઈ કામ ન આવ્યું. દેવોના બિલ ગેટ્સ એવાં ભગવાન કુબેરનું નામ સાંભળ્યુ છે ? આપણાં શાસ્ત્રોમાં જેટલું અન્ય દેવોનું વર્ણન અને પરાક્રમ આવે છે એટલું કુબેરજીનું આવે છે ? વળી, આ કુબેરજી તમામ દેવતાઓમાં સૌથી કદરૂપા દેવ છે. ધનાઢ્યો, બુધ્ધિશાળીઓ અને મોટાં રાજકીય નેતાઓ મોટાભાગે કદરૂપા હોય છે એવી માન્યતા છે. ધનાઢ્ય હોવાનાં એકમાત્ર ગુણથી તમારાં ઈતિહાસો લખાતાં નથી.

પૈસા જિંદગીમાં જરૂરી છે. કોઈ શાયરે સાચું કહ્યું છે, પૈસા ખુદા તો નહી, મગર ખુદાકી કસમ, ખુદા સે કમ ભી નહી. ધનની સિધ્ધિઓ છે એમ તેની મર્યાદાઓ પણ છે. ધનથી જીંદગીની લંબાઈ થોડીક વધારી શકાય છે. મોંગોલ સમ્રાટ ચંગીઝખાન પાસે દુનિયાનો સૌથી મોટો ખજાનો હતો. લાખો લોકોની કત્લેઆમ પછી આ ખજાનો ભેગો કર્યો હતો. સમયની બલિહારી તો જુઓ- આજે એ સમ્રાટ ચંગીઝખાન પણ નથી અને એનો એ ખજાનો ક્યાં દટાઈને પડ્યો છે એની પણ કોઈને ખબર નથી.

ભગવાન બુધ્ધ, મહાવીર સ્વામી, ભગવાન શ્રી રામ, ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ આ બધામાં એક વાતે સામ્યતા છે. આ સર્વે ક્ષત્રિય હતાં, તદુપરાંત રાજવીઓ હતાં. સંપતિ અપરંપાર હતી. ભગવાન બુધ્ધ, મહાવીર સ્વામીએ તો એ છોડીને અન્ય સંપત્તિ મેળવવા બધું જ ત્યાગી દીધું. ભગવાન શ્રી રામ, ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ પોતાનાં જીવનમાં સત્તા અને સંપતિ છોડવાનો સમય આવ્યો ત્યારે સહજભાવે તે છોડી દીધા. આપણામાં નૈતિક બળ હશે તો ધન-સંપતિ આપણાં માટે ગૌણ છે. બીજું કે આ મહાપુરોષોને એક જ્ઞાન હતું કે, ધન કરતાં પણ મહત્વનું કઈક આ પૃથ્વી પર છે, જે મેળવવું જરૂરી છે. નહી તો આ મહામાનવો સંપતિનો ત્યાગ ન કરે.

વીક ઓલિવર નામના એક વિચારકે જે કહ્યું છે તે ખૂબ ઉમદા છે : "દુનિયાનાં ચશ્મા બહુ વિચિત્ર છે ! માણસ પૈસા પાછળ દોડે તો કહેશે કે એ માણસ પૈસા પાછળ ગાંડો છે ! માણસ પૈસા ભેગાં કરે - સંચય કરે તો લોકો કહેશે કે માણસ મૂડીવાદી છે. પૈસા વાપરી નાંખે તો કહેશે કે રંગીલો છે. માણસ પૈસા મેળવી કે કમાઈ ન શકે તો કહેશે કે તદ્દન નકામો માણસ છે. માણસ પૈસા મેળવવાની અવનવી યોજનાઓ ન ઘડે તો માણસો કહેશે કે એ મહત્વાકાંક્ષા વિનાનો છે. કઈ કામ કર્યા વિના પૈસા મેળવે તો લોકો કહેશે કે એને તો પારકા પૈસે તાગડધિન્ના કરવા છે. આખી જિંદગી આકરી મહેનત કરીને માણસ પૈસા ભેગાં કરે તો લોકો કહેશે કે મૂર્ખ છે - એને જિંદગીમાં કઈ ભોગવ્યું જ નહી !!!"

ફ્રાંસ દેશના મહાન વિચારક વોલતેરે જે વાત કહી તે ખૂબ અસરકારક છે- "WHEN IT IS A QUESTION OF MONEY, EVERYBODY IS OF THE SAME RELIGION." પૈસાની વાત આવે ત્યારે દરેક જણ એક જ ધર્મનો થઈ જાય છે. બધાં એ ભ્રમમાં છે કે દુનિયાની ઈન્ટરનેશનલ ભાષા અંગ્રેજી છે, જવાબ છે - ના. ઈન્ટરનેશનલ ભાષા "પૈસાની ભાષા" છે. જે એમેઝોનના આદિવાસીથી લઈને ન્યૂયોર્કના દલાલ સુધીના દરેકને એકસરખી રીતે સમજાય છે. આ ભાષા શીખવા માટેની કોઈ ચોપડીઓ નથી, કોઈ ક્લાસ નથી, કોઈ ગુરૂજીઓની જરૂર પડતી નથી.

માણસ પાસે ધન હોવા છતાં તે દુ:ખી થાય છે તેનું એકમાત્ર કારણ છે - ધન સાથે સમજણ નથી. લોકડાઉનમાં એટલું તો સૌને સમજાય છે કે હાલ પૈસો નહિં પણ તમારી સમજદારી જ તમને બચાવશે. પ્રેમ ,લાગણી, સહકાર, પરોપકાર, સેવા આ પણ મહામુલૂ ધન છે એ વાત સમજાશે ત્યારે આપણે ધનવાન કહેવાઈશું. કોરોના લાંચ સ્વીકારતો નથી. તેની આગળ કોઈ સતા કે ઓળખાણ ચાલતી નથી. કોરોના માત્ર સાવચેતી અને સમજદારી આગળ લાચાર બની જાય છે.

આજે એ સમય આવ્યો છે કે આપણે ઈશ્વરને કહીએ, "હે પ્રભુ ! તું ચિંતા ન કરીશ, હું મારી જાતને અને મારાં કુટુંબને મારી સાવચેતી અને સમજદારીથી બચાવી લઈશ. તું અત્યારે ડોક્ટર, નર્સ અને પોલીસની મદદ કર." ફ્રાન્સના એક સમયના પ્રમુખ ચાર્લ્સ દ ગોલ હંમેશા ભગવાનને એવી પ્રાર્થના કરતાં કે," હે ઈશ્વર ! તું મારામાં વિશ્વાસ રાખ !!!" ધન-સંપતિની અગત્યતાની ના નથી. છતાંય માનવી જ્યારે સુવર્ણને ભૂલશે ત્યારે જ પૃથ્વી પર સુવર્ણયુગ આવશે.

જે.કે.સાંઈ

પ્રભુ શ્રીરામને ૧૪ વર્ષનો વનવાસ થયો હતો. આ વનવાસના સમયગાળા દરમિયાન શ્રીરામે ઘણા ઋષિ મુનીઓ પાસે શિક્ષણ અને વિદ્યા ગ્રહણ કર્યા, સંપૂર્ણ ભારતને તેમણે એક જ વિચારધારાના સૂત્રમાં બાંધી, પરંતુ તે દરમિયાન તેની સાથે કંઈક એવું પણ બન્યું. જેનાથી તેમનું જીવન બદલાઈ ગયું હતું.

જાણીતા ઈતિહાસકાર અને પુરાતત્વશાસ્ત્રી ડૉ. રામ અવતારે શ્રીરામ અને સીતાના જીવનની ઘટનાઓ સાથે જોડાયેલા ૨૦૦ થી પણ વધુ સ્થળો ઉપર તપાસ કરી, જ્યાં આજે પણ તત્સંબંધી સ્મારક સ્થળ જાણીતું છે, જ્યાં શ્રીરામ અને સીતા રોકાયા હતા. ત્યાંથી સ્મારકો, ભીંતચિત્રો, ગુફાઓ વગેરે સ્થળોના સમયકાળનું સંશોધન વૈજ્ઞાનીક પદ્ધતિથી કરવામાં આવી. આવો જાણીએ થોડા મુખ્ય સ્થળો વિષે :

૧. શ્રુંગવેરપુર :
રામને જયારે વનવાસ થયો હતો, તો વાલ્મીકી રામાયણ અને શોધકર્તાઓના જણાવ્યા મુજબ સૌથી પહેલા રામ તમસા નદી ગયા, જે અયોધ્યાથી ૨૦ કી.મી. દુર છે. ત્યાર પછી તેમણે ગોમતી નદી પાર કરી અને પ્રયાગરાજ (ઇલાહાબાદ)થી ૨૦-૨૨ કી.મી. દુર તે શ્રુંગવેરપુર ગયા, જે નિષાદરાજ ગૃહનું રાજ્ય હતું. અહિયાં ગંગાના કાંઠા ઉપર તેમણે કેવટને ગંગા પાર કરવાનું કહ્યું હતું.

૨. સિંગરૌર :

ઇલાહાબાદથી લગભગ ૩૫.૨ કી.મી. ઉત્તર-પશ્ચિમ તરફ આવેલા ‘સિંગરૌર’ નામનું સ્થાન જ પ્રાચીન સમયમાં શ્રુંગવેરપુર નામથી ઓળખાતું હતું. રામાયણમાં આ નગરનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. આ નગર ગંગા ઘાટીના કાંઠા ઉપર આવેલું હતું. મહાભારતમાં તેને ‘તીર્થસ્થળ’ કહેવામાં આવ્યું છે.

૩. કુરઈ :

ઇલાહાબાદ જીલ્લામાં કુરઈ નામનું સ્થાન છે, જે સિંગરૌરની નજીક ગંગા નદીના કાંઠા ઉપર આવેલું છે. ગંગાના એક કાંઠે સિંગરૌર તો એક કાંઠે કુરઈ. સિંગરૌરમાં ગંગા પાર કર્યા પછી શ્રીરામ આ સ્થાન ઉપર ઉતર્યા હતા. આ ગામમાં એક નાનું એવું મંદિર છે, જે સ્થાનિક લોક માન્યતા મુજબ તે સ્થાન ઉપર છે, જ્યાં ગંગા પાર કર્યા પછી રામ, લક્ષ્મણ અને સીતાજીએ થોડી વાર આરામ કર્યો હતો.

૪. ચિત્રકૂટના ઘાટ પર :

કુરઈથી આગળ જતા શ્રીરામ પોતાના ભાઈ લક્ષ્મણ અને પત્ની સહીત પ્રયાગ પહોચ્યા હતા. પ્રયાગને હાલમાં ઇલાહાબાદ કહેવામાં આવે છે. અહિયાં ગંગા-જમુનાનું સંગમ સ્થાન છે. હિંદુઓનું આ સૌથી મોટું તીર્થ સ્થાન છે. પ્રભુ શ્રીરામે સંગમની નજીક યમુના નદીને પાર કરી અને પછી ગયા ચિત્રકૂટ. અહિયાં આવેલા સ્મારકોમાં સામેલ છે. વાલ્મીકી આશ્રમ, માંડવ્ય આશ્રમ, ભરતકૂપ વગેરે.

ચિત્રકૂટમાં શ્રીરામના દુર્લભ પ્રમાણ : ચિત્રકૂટ તે સ્થાન છે, જ્યાં રામને મનાવવા માટે ભરત પોતાની સેના સાથે ગયા હતા. જયારે દશરથનું અવસાન થઇ જાય છે. ભરત અહિયાંથી રામની ચરણ પાદુકા લઇ જઈને તેની ચરણ પાદુકા રાખીને રાજ્ય કરતા હતા.

૫. અત્રી ઋષિનો આશ્રમ :

ચિત્રકૂટની પાસે જ સતના મધ્યપ્રદેશ આવેલા અત્રી ઋષિનો આશ્રમ હતો. મહર્ષિ અત્રી ચિત્રકૂટના તપોવનમાં રહેતા હતા. ત્યાં શ્રીરામે થોડો સમય રોકાયા હતા.

અત્રી આશ્રમ પાસે રાક્ષસોનો સમુદાય રહેતો હતો. અત્રી, તેના ભક્તગણ અને માતા અનસુયા તે રાક્ષસોથી ભયભીત રહેતા હતા. ભગવાન શ્રીરામે તે રાક્ષસોનો વધ કર્યો. વાલ્મીકી રામાયણના અયોધ્યા કાંડમાં તેનું વર્ણન જોવા મળે છે.

સવારના સમયે જયારે રામ આશ્રમ માંથી વિદાય લેવા જાય છે, તો અત્રી ઋષિ તેને વિદાય આપતા બોલ્યા, હે રાઘવ, આ વનોમાં ભયંકર રાક્ષસ અને સર્પ રહે છે, જે માણસોને અનેક પ્રકારના દુઃખ આપે છે. તેના કારણે અનેક તપસ્વીઓને મૃત્યુને ભેંટવું પડે છે. હું ઈચ્છું છું, તમે તેનો વિનાશ કરીને તપસ્વીઓનું રક્ષણ કરો.

રામે મહર્ષિની આજ્ઞાનો સ્વીકાર કરી ઉપદ્રવી રાક્ષસો અને માણસને ત્રાસ આપનારા ભયાનક સર્પોને નષ્ટ કરવાના વચન આપીને સીતા અને લક્ષ્મણ સાથે આગળ માટે રવાના થયા.

૬. દંડકાકારન્ય :

અત્રી ઋષિના આશ્રમમાં થોડા દિવસો રોકાયા પછી શ્રીરામે મધ્યપ્રદેશ અને છત્તીસગઢના ગાઢ જંગલોને પોતાનું અશ્રય સ્થાન બનાવ્યું. આ જંગલ વિસ્તાર હતો દંડકારન્ય. અત્રી-આશ્રમથી દંડકારન્ય શરુ થઇ જાય છે. છત્તીસગઢના અમુક વિસ્તાર ઉપર બાણાસુરનું રાજ્ય હતું. અહિયાંની નદીઓ, પહાડો, સરોવર અને ગુફાઓમાં રામના રહેવાની ઘણી સાબિતીઓ રહેલી છે. અહિયાં રામે પોતાનો વનવાસ પસાર કર્યો હતો. અહિયાં લગભગ ૧૦ વર્ષોથી પણ વધુ સમય સુધી રહ્યા હતા.

અત્રી આશ્રમથી ભગવાન રામ મધ્યપ્રદેશના સતના ગયા, જ્યાં રામવન છે. મધ્યપ્રદેશ અને છત્તીસગઢ વિસ્તારમાં નર્મદા અને મહાનદીઓના કાંઠે ૧૦ વર્ષો સુધી તેમને ઘણા ઋષિ આશ્રમોનું ભ્રમણ કર્યું. દંડાકારન્ય વિસ્તાર અને સતનાની આગળ તે વિરોધ સરભંગ અને સુતીક્ષ્ણ મુની આશ્રમોમાં ગયા. પછી સ્તીક્ષ્ણ આશ્રમ પાછા આવ્યા. પન્ના, રાયપુર, બસ્તર અને જગદલપુરમાં ઘણા સ્મારક જોવા મળે છે. ઉદાહરણ તરીકે માંડવ્ય આશ્રમ, શ્રુંગી આશ્રમ, રામ-લક્ષ્મણ મંદિર વગેરે.

શહડોલ (અમરકંટક) :

રામ ત્યાંથી આધુનિક જબલપુર, શહડોલ (અમરકંટક) ગયા હશે. શહડોલથી પુરોત્તર તરફ સરગુજા વિસ્તાર છે. ત્યાં એક પર્વતનું નામ રામગઢ છે. ૩૦ ફૂટની ઊંચાઈથી એક ઝરણું જે કુંડમાં પડે છે, તેને સીતાકુંડ કહેવામાં આવે છે. અહિયાં વશિષ્ઠ ગુફા છે. બે ગુફાઓના નામ લક્ષ્મણ બોંગરા અને સીતા બોંગરા છે. શહડોલથી દક્ષીણ પૂર્વ તરફ બોલાસ પુરની આસપાસ છત્તીસગઢ છે.

વર્તમાનમાં લગભગ ૯૨,૩૦૦ ચોરસ કી.મી.માં ફેલાયેલા આ વિસ્તારના પશ્ચિમમાં અબુઝમાડ પહાડીઓ અને પૂર્વમાં તેની સરહદ ઉપર પૂર્વી ઘાટ સામેલ છે. દંડકારન્યમાં છત્તીસગઢ, ઓરિસા અને આંધ્રપ્રદેશ રાજ્યોના ભાગમાં સામેલ છે. આ વિસ્તાર ઉત્તરથી દક્ષીણ સુધી લગભગ ૩૨૦ કી.મી. અને પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લગભગ ૪૮૦ કી.મી. છે.

આ વિસ્તાર આજના સમયમાં દંતેવાડાના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. અહિયાં વર્તમાનમાં ગોંડ જાતી નિવાસ કરે છે અને તમામ દંડકારન્ય હાલમાં નક્સલવાદની ઝપટમાં છે.

આ દંડકારન્યનો જ ભાગ છે આંધ્રપ્રદેશનું એક શહેર ભદ્રાચલમ. ગોદાવરી નદીના કાંઠા ઉપર વસેલું આ શહેર સીતા-રામચંદ્ર મંદિર માટે પ્રસિદ્ધ છે. આ મંદિર ભદ્રગીરી પર્વત ઉપર છે. કહેવામાં આવે છે કે શ્રીરામે પોતાના વનવાસ દરમિયાન થોડા દિવસ આ ભદ્રગીરી પર્વત ઉપર જ પસાર કર્યા હતા.

સ્થાનિક માન્યતા મુજબ દંડકારન્યના આકાશમાં જ રાવણ અને જટાયુનું યુદ્ધ થયું હતું અને જટાયુના અમુક અંગ દંડકારન્યમાં આવીને પડ્યા હતા. એવું માનવામાં આવે છે કે દુનિયાભરમાં માત્ર અહિયાં જ જટાયુનું એકમાત્ર મંદિર છે.

દંડકારન્ય વિસ્તારની ચર્ચા પુરાણોમાં વિસ્તારથી મળે છે. આ વિસ્તારની ઉત્પતિ કથા મહર્ષિ અગસ્ત્ય મુની સાથે જોડાયેલી છે. અહિયાં તેમનો મહારાષ્ટ્રના નાસિક ઉપરાંત એક આશ્રમ હતો.

૭. પંચવટી, નાસિક :

દંડકારન્યમાં મુનીઓના આશ્રમમાં રહ્યા પછી શ્રીરામ ઘણી નદીઓ, તળાવો, પર્વતો અને વનોને પાર કર્યા પછી નાસિકમાં અગસ્ત્ય મુનીના આશ્રમ ગયા. મુનિનો આશ્રમ નાસિકના પંચવટી વિસ્તારમાં હતો. ત્રેતાયુગમાં લક્ષ્મણ અને સીતા સહીત શ્રીરામજીએ વનવાસનો થોડો સમય અહિયાં પસાર કર્યો.

તે કાળમાં પંચવટી જનસ્થાન કે દંડક વન દ્વારા આવ્યા હતા. પંચવટી કે નાસિકથી ગોદાવરીના ઉદ્ગગમ સ્થાન ત્રયંબકેશ્વર લગભગ ૩૨ કી.મી. દુર છે. વતર્માનમાં પંચવટી ભારતના મહારાષ્ટ્રના નાસિકમાં ગોદાવરી નદીના કાંઠે આવેલું પ્રસિદ્ધ ધાર્મિક તીર્થસ્થાન છે.

અગસ્ત્ય મુનીએ શ્રીરામને અગ્નીશાલામાં બનાવેલા શસ્ત્ર ભેંટ કર્યા. નાસિકમાં શ્રીરામ પાંચવટીમાં રહ્યા અને ગોદાવરીના કાંઠા ઉપર સ્નાન-ધ્યાન કર્યા. નાસિકમાં ગોદાવરીના કાંઠા ઉપર પાંચ વૃક્ષોનું સ્થાન પંચવટી કહેવામાં આવે છે. આ પાંચ વૃક્ષ હતા પીપળો, વડ, આંબળા, બોર અને અશોક વ્રુક્ષ. અહિયાં સીતા માતાની ગુફા પાસે પાંચ પ્રાચીન વૃક્ષ છે, જેને પંચવટના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. માનવામાં આવે છે કે આ વૃક્ષોને રામ-સીતા અને લક્ષ્મણે પોતાના હાથથી ઉગાડ્યા હતા.

અહિયાં લક્ષ્મણે શુર્પણખાનું નાક કાપ્યું હતું. રામ-લક્ષમણે ખર અને દુષણ સાથે યુદ્ધ કર્યું હતું. અહિયાં મારીચ વધ સ્થળનુ સ્મારક પણ હાલમાં છે. નાસિક ક્ષેત્ર સ્મારકોથી ભરેલું છે, જેમ કે સીતા સરોવર, રામ કુંડ, ત્ર્યંબકેશ્વર વગેરે. અહિયાં શ્રીરામનું બનાવેલું એક મંદિર ખંડર તરીકે જોવા મળે છે.

મરીચનો વધ પંચવટીની નજીક જ મૃગવ્યાધેશ્વરમાં થયો હતો. ગીદ્ધ્રરાજ જટાયુ સાથે શ્રીરામની મિત્રતા પણ અહિયાં થઇ હતી. વાલ્મીકી રામાયણ, અરણ્યકાંડમાં પંચવટીનું સુંદર વર્ણન મળે છે.

૮. સીતાહરણના સ્થાન સર્વતીર્થ :
નાસિક વિસ્તારમાં શુર્પણખા, મારીચ અને ખર અને દુષણના વધ પછી જ રાવણે સીતાનું હરણ કર્યું અને જટાયુનો વધ કર્યો. જેની સ્મુર્તી નાસિકથી ૫૬ કી.મી. દુર તાકેડ ગામમાં સર્વતીર્થ નામના સ્થળ ઉપર આજે પણ સુરક્ષિત છે.

જટાયુનું મૃત્યુ સર્વતીર્થ નામના સ્થાન ઉપર થયું, જે નાસિક જીલ્લાના જગતપૂરી તહલીસના તાકેડ ગામમાં રહેલુ છે. આ સ્થાનને સર્વતીર્થ એટલા માટે કહેવામાં આવ્યું, કેમ કે અહિયાં મરણાસન્ન જટાયુએ સીતા માતા વિષે જણાવ્યું. રામજીએ અહિયાં જટાયુના અંતિમ સંસ્કાર કરીને પિતા અને જટાયુના શ્રાદ્ધ તર્પણ કર્યા હતા. આ તીર્થ ઉપર લક્ષ્મણ રેખા હતી.


૯. પર્ણશાળા, ભદ્રાચલમ :

પર્ણશાળા આંધ્રપ્રદેશમાં ખમ્મામ જીલ્લાના ભદ્રાચલમમાં આવેલું છે. રામાચલથી લગભગ ૧ કલાકના અંતરે આવેલા પર્ણશાળાના પનશાળા કે પનસાલા પણ કહે છે. હિંદુઓના મુખ્ય ધાર્મિક સ્થળો માંથી આ એક છે. પર્ણશાળા ગોદાવરી નદીના કાંઠા ઉપર આવેલુ છે. માન્યતા મુજબ આ તે સ્થળ છે, જ્યાં સીતાજીનું હરણ થયું હતું. આમ તો ઘણા માને છે કે આ સ્થાન ઉપર રાવણે પોતાનું વિમાન ઉતાર્યું હતું.

આ સ્થળેથી જ રાવણે સીતાને પુષ્પક વિમાનમાં બેસાડ્યા હતા એટલે સીતાજીએ ધરતી અહિયાં છોડી હતી. એટલા માટે વાસ્તવિક હરણનું સ્થળ આ માનવામાં આવે છે. અહીયા રામ-સીતાનું પ્રાચીન મંદિર છે.

૧૦. સીતાની શોધ તુંગભદ્રા અને કાવેરી નદી વિસ્તાર :

સર્વતીર્થ જ્યાં જટાયુનો વધ થયો હતો, આ સ્થળ સીતાની શોધનું પ્રથમ સ્થાન હતું. ત્યાર પછી શ્રીરામ-લક્ષ્મણ તુંગભદ્રા અને કાવેરી નદીના વિસ્તારમાં ગયા. તુંગભદ્રા અને કાવેરી નદી વિસ્તારોના અનેક સ્થળો ઉપર તે સીતાની શોધમાં ગયા.

૧૧. શબરીનો આશ્રમ પમ્પા સરોવર :

તુંગભદ્રા અને કાવેરી નદીને પાર કરતા રામ અને લક્ષમણ ગયા સીતાની શોધમાં. જટાયુ અને કબંધને મળ્યા પછી તે રુષ્યમુક પર્વત ગયા. રસ્તામાં તે પમ્પા નદી પાસે શબરી આશ્રમ પણ ગયા, જે આજકાલ કેરળમાં આવેલું છે.

પમ્પા નદી ભારતના કેરળ રાજ્યની ત્રીજી સૌથી મોટી નદી છે. તેને પપ્પા નામથી પણ ઓળખવામાં આવે છે. પમ્પ્પા તુંગભદ્રા નદીનું જુનું નામ છે. શ્રાવણકોર રજવાડાની સૌથી લાંબી નદી છે. આ નદીના કાંઠા ઉપર હમ્પી વસેલું છે. આ સ્થાન બોરના વૃક્ષો માટે આજે પણ પ્રસિદ્ધ છે. પૌરાણીક ગ્રંથ રામાયણમાં પણ હમ્પ્પીનો ઉલ્લેખ વંત રાજ્ય કિષ્કિન્ધાણા પાટનગર તરીકે કરવામાં આવે છે.

૧૨. હનુમાન સાથે ભેટ :
મલય પર્વત અને ચંદન વનોને પાર કરીને તે રુશ્યમુક પર્વત તરફ આગળ વધ્યા. ત્યાં તેમણે હનુમાન અને સુગ્રીવ સાથે મુલાકાત કરી, સીતાના ઘરેણા જોયા અને શ્રીરામે વાલીનો વધ કર્યો.

રુશ્યમુક પર્વત વાલ્મીકી રામાયણમાં વર્ણન કરવામાં આવેલા વાનરોનું પાટનગર કિષ્કિન્ધાની નજીક આવેલું હતું. આ પર્વત ઉપર શ્રીરામની હનુમાન સાથે મુલાકાત થઇ હતી. પછી હનુમાને રામ અને સુગ્રીવની મુલાકાત કરાવી, જે એક અતુટ મિત્રતા બની ગઈ. જયારે મહાબલી બાલી પોતાના ભાઈ સુગ્રીવને મારીને કિષ્કિન્ધાથી ભાગ્યો, તો તે રુશ્યમુક પર્વત ઉપર આવીને છુપાઈને રહેવા લાગ્યો હતો.

રુશ્યમુક પર્વત અને કિષ્કિન્ધા નગર કર્નાટકના હમ્પી, જીલ્લો બેલ્લોરીમાં આવેલું છે. વીરુપાક્ષ મંદિર પાસેથી રુશ્યમૂક પર્વત સુધી જવા માટે રસ્તો જાય છે. અહિયાં તુંગભદ્રા નદી (પમ્પા) ધનુષના આકારમાં વહે છે. તુગ્નભદ્રા નદીમાં પૌરાણીક ચક્રતીર્થ માનવામાં આવે છે. પાસે જ પહાડોની નીચે શ્રીરામ મંદિર છે. પાસેના પાહાડોને મતંગ પર્વત માનવામાં આવે છે. આ પર્વત ઉપર મતંગ ઋષિનો આશ્રમ હતો.


૧૩. કોડીકરઈ :

હનુમાન અને સુગ્રીવ સાથે મુલાકાત પછી શ્રીરામે પોતાની સેના તૈયાર કરી અને લંકા તરફ નીકળી પડ્યા. મલય પર્વત, ચંદન વન, અનેક નદીઓ, ઝરણા અને વન વાટીકાઓને પાર કરીને રામ અને તેમની સેનાએ સમુદ્ર તરફ પ્રસ્થાન કર્યું. શ્રીરામે પહેલા પોતાની સેનાને કોડીકરઈમાં એકત્રિત કરી.

તમીલનાડુનો એક લાંબો કાંઠો છે, જે લગભગ ૧,૦૦૦ કી.મી. સુધી વિસ્તારિત છે. કોડીકરઈ સમુદ્ર કાંઠો વેલાંકનીની દક્ષીણમાં આવેલો છે, જે પૂર્વમાં બંગાળની ખાડી અને દક્ષીણમાં પાલ્ક સ્ટ્રેટથી ઘેરાયેલો છે.

પરંતુ રામની સેનાએ તે સ્થળનું સર્વેક્ષણ કર્યા પછી જાણ્યું કે અહિયાંથી સમુદ્રને પાર નથી કરી શકાતો અને આ સ્થાન ઉપર પુલ બનાવવું પણ યોગ્ય નથી, ત્યારે શ્રીરામની સેના રામેશ્વરમ તરફ આગળ વધી.

૧૪. રામેશ્વરમ :

રામેશ્વરમ સમુદ્ર કાંઠો એક શાંત સમુદ્ર કાંઠો છે અને અહિયા છીંછરૂ પાણી તરવા અને સન બેડિંગ માટે આદર્શ છે. રામેશ્વરમ પ્રસિદ્ધ હિંદુ તીર્થ કેન્દ્ર છે.

૧૫. ધનુષકોડી :

વાલ્મીકીના જણાવ્યા મુજબ ત્રણ દિવસની શોધ પછી શ્રીરામે રામેશ્વરમની આગળ સમુદ્રમાં તે સ્થળ શોધી કાઢ્યું, જ્યાંથી સરળતાથી શ્રીલંકા પહોચી શકાય. તેમણે નલ અને નીલની મદદથી યોગ્ય સ્થાનથી લંકા સુધીનું પુલર્નિમાણ કરવાનો નિર્ણય લીધો.

છેદુકરાઈ અને રામેશ્વરમના ઇદ-ગીર્દ આ ઘટના સાથે સંબંધિત અનેક સ્મૃતિચિન્હ હજુ પણ રહેલા છે. નાવિક રામેશ્વરમમાં ધનુષકોડી નામનું સ્થળથી યાત્રીઓને રામસેતુના અવશેષો જોવા લઇ જાય છે.

ધનુષકોડી ભારતના તમીલનાડુ રાજ્યના પૂર્વી કાંઠા ઉપર રામેશ્વરમ દ્વીપના દક્ષિણી કાંઠા ઉપર આવેલું એક ગામ છે. ધનુષકોડી પંબનના દક્ષીણ-પૂર્વમાં આવેલુ છે. ધનુષકોડી શ્રીલંકામાં તલૈમન્નારથી લગભગ ૧૮ માઈલ પશ્ચિમમાં છે.

તેનું નામ ધનુષકોડી એટલા માટે છે કે ત્યાંથી શ્રીલંકા સુધી વાનર સેનાની મદદથી નલ અને નીલે જે પુલ (રામસેતુ) બનાવ્યો હતો, તેનો આકાર (રસ્તો) ધનુષ જેવો જ છે. આ આખા વિસ્તારને માનનાર સમુદ્રી ક્ષેત્ર અંતર્ગત માનવામાં આવે છે. ધનુષકોડી જ ભારત અને શ્રીલંકા વચ્ચે એકમાત્ર સ્થળીય સરહદ છે, જ્યાં સમુદ્ર નદીની ઊંડાઈ જેટલી છે જેમાં ક્યાંક ક્યાંક જમીન જોવા મળે છે.

ખાસ કરીને અહિયાં એક પુલ ડુબાયેલો પડ્યો છે. ૧૮૬૦માં તેની સ્પષ્ટ ઓળખ થઇ અને તેને દુર કરવાના ઘણા પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા. અંગ્રેજ તેને એડમ બ્રીજ કહેવા લાગ્યા, તો સ્થાનિક લોકોમાં પણ આ નામ પ્રસિદ્ધ થઇ ગયું. અંગ્રેજોએ તે સમયે આ પુલને નુકશાન ન કર્યું પરંતુ ભારતમાં આઝાદી પહેલા રેલ્વે ટ્રેક બનાવવાની ગડમથલ પછી બંદર બનાવવાને લઈને આ પુલને નુકશાન કરવામાં આવ્યું.

૩૦ માઈલ લાંબો અને સવા માઈલ પહોળા આ રામસેતુ ૫ થી ૩૦ ફૂટ સુધી પાણીમાં ડુબાયેલો છે. શ્રીલંકા સરકાર આ ડુબાયેલા પુલ (પમ્બ્ન થી મન્નાર) ઉપર પાણીના રસ્તાનું નિર્માણ કરાવવા માંગે છે, જયારે ભારત સરકાર નવો રસ્તો બનાવવા માટે તોડવા માગે છે. આ કામને ભારત સરકારે સેતુસમુદ્રમ પ્રોજેક્ટનું નામ આપ્યું છે. શ્રીલંકાના ઉર્જા મંત્રી શ્રીજયસુર્યાએ તેને ડૂબેલા રામસેતુ ઉપર ભારત અને શ્રીલંકા વચ્ચે પાણી ઉપર રસ્તો બનાવવાનો પ્રસ્તાવ મુક્યો હતો.

૧૬. નુવારા અલીયા પર્વત શ્રેણી :

વાલ્મીકી રામાયણ મુજબ શ્રીલંકાની મધ્યમાં રાવણનો મહેલ હતો. નુવારા અલીયા પહાડીઓથી લગભગ ૯૦ કી.મી. દુર બાંદ્રવેલા તરફ મધ્ય લંકાની ઉંચી પહાડીઓ વચ્ચે ભૂગર્ભ અને ગુફાઓમાં ઘેરાયેલું મળે છે. અહિયાં એવા ઘણા પુરાતાત્વિક અવશેષ મળે છે. જેની કાર્બન ડેટિંગ દ્વારા તેનો કાળ કાઢવામાં આવ્યો છે.

શ્રીલંકામાં નુઆરા અલીયા પહાડીઓ આસપાસ આવેલા રાવણ ફોલ, રાવણ ગુફાઓ, અશોક વાટિકા, ખંડર થઇ ચુકેલો વિભીષણનો મહેલ વગેરેની પુરાતાત્વિક તપાસ દ્વારા તેનો રામાયણ કાળનો હોવાની પુષ્ટિ થાય છે. આજકાલ પણ આ સ્થળોની ભૌગોલીક વિશેષતાઓ, જીવ, વનસ્પતિ અને સ્મારક વગેરે એકદમ તેવા જ છે, જેવા કે રામાયણના વર્ણન કરવામાં આવ્યા છે.

ટેક્સટાઈલના વ્યવસાયમાં ઉજળી તકો હોવાનું લાગતાં ધીરુભાઈએ પોતાની પ્રથમ ટેક્સટાઈલ મિલ 1977 માં અમદાવાદના નરોડા વિસ્તારમાં શરૂ કરી.પોલિયસ્ટર ફાઈબર યાર્નના ઉપયોગથી ટેક્સટાઈલનું ઉત્પાદન થતુ હતું. ૨૦૦૬ માં ધીરુભાઈએ “વિમલ”‘ (Vimal) બ્રાન્ડ શરૂ કરી. પોતાના મોટાભાઈ રમણિકભાઈ અંબાણીના દીકરા વિમલ અંબાણીના નામ પરથી તેમણે આ નામ રાખ્યુ હતું. ભારતના અંતરિયાળ ગામડાઓમાં સઘન માર્કેટિંગના કારણે “વિમલ” (Vimal) નામ ઘરે-ઘરે જાણીતુ નામ બન્યું. ફ્રેન્ચાઈઝી રીટેઈલ આઉટલેટ્સ શરૂ કરવામાં આવ્યા અને તેઓ “ઓન્લી વિમલ” (“only Vimal”) બ્રાન્ડના કાપડ વેચતા.