એક સાંજે હું અને જય નદીની ભેખડોમાં ફરવા નીકળ્યાં..
જય મારી ભત્રીજીનો અગિયાર વરસનો પુત્ર છે અને કોરોનાકાળે આપેલી નવરાશને કારણે તેનો વધારે સમય અહીં ગામડામાં મામાને ત્યાં જ પસાર થાય છે..
નદીનાં પાણી ડહોળતાં અમે ચાલતાં હતાં, હિમાલયની અવનવી વાતો ચાલતી હતી. તેણે પ્રશ્ન કર્યો, `હિમાલયમાં ટ્રૅકિંગ કેમ કરાય ?´
મેં કહ્યું, `અત્યારે આપણે ચાલી રહ્યાં છીએ એજ રીતે, ટ્રૅકિંગ એટલે વગડાની કેડીએ ચાલવાનું અને નાની મોટી ટેકરીઓ ચડવાની અને આસપાસનું અવલોકન કરવાનું, તે દિવસે ગિરનાર ચડ્યાં હતાં તેને પણ ટ્રૅકિંગ કહેવાય´
`પણ તમારા ફોટાઓમાં તો પાછળ મોટા થેલા હોય, બૂટ હોય, આપણે તો ચંપલ પહેર્યાં છે..?´
આ એક ખરી જિજ્ઞાસા હતી, રોજ રોજ ઊઠતાં સેંકડો સવાલોમાંનો એક સવાલ હતો.
ટ્રેકિંગનું ક્ષેત્ર તો ઘણું વિશાળ છે, ત્યાં શીખવાનું ક્યારેય પૂરું થતું નથી પણ તેમાં શીખવા કરતાં પણ અનુભવવાનું વધુ હોય છે.
પછી વાતો ટ્રૅકિંગ વિશે જ ચાલી. મેં તેને નદીમાં આવેલી એક ઊંચી, સીધ્ધી પણ સલામત ભેખડ પર ચડવાનું કહ્યું, એ નાનકડું ચડાણ પાર કરતાં તેનાં ઉત્સાહનો પાર ન હતો.. એક ઝાડ ઊપર ચડાવ્યો ત્યારે તો જાણે જગ જીત્યાનો આનંદ તેનામાં છલકાતો હતો..! આ બન્ને પરાક્રમ તેણે સહેલાઈથી પાર પાડ્યાં કેમ કે, તેને ભલે જાણ ન હોય પણ મારી સાથે ટેકરીઓમાં રખડતાં, નદીઓમાં તરતાં, વગડાની કેડીઓ પર ભટકતાં કે સાયકલ લઈને મારી સાયકલ સવારીમાં સાથ આપતાં તે ટ્રેકિંગનાં પાઠ આપોઆપ શીખતો હોય છે..! કુદરતની ગોદમાં રખડતાં હવે અનેક વૃક્ષોને તે હવે ઓળખી શકે છે. વગડાનાં પંખીઓ તેના માટે કુતૂહલનો વિષય બન્યાં છે.. અમે ફરીએ ત્યારે દૂરબીન તેની પાસે જ હોય.. પરત આવીને જે જોયું જાણ્યું તે વિશે એક ટૂંકો નિબંધ લખી કાઢવાનું હવે તેને ફાવી ગયું છે.. અને જોયેલા પંખીનો પરિચય તો મેં સ્થળ પર જ આપ્યો હોય છતાં ઘેર આવી ફિલ્ડબુકમાંથી તેને શોધી કાઢીને નોંધ ટપકવાનો નિયમ તો ખરો જ..
એ જ રીતે હું જ્યારે ભાવનગર જાઉં અને અજયનાં ઘેર પહોંચું કે તુરત જ નાનકડી તનિષા તેણે દોરેલા ચિત્રોનો ઢગલો કરે.. તે જોઈને મારે માર્ક આપવાનાં હોય છે..! પછી સામે બેસીને મારી પાસે પોતાનો સ્કેચ દોરાવે. ખુદ હવે તો ચિત્રકામ લગભગ ભૂલી ગયો છું છતાં ઠીક ઠીક દોરી કાઢું ખરો..! સાંજનો સમય તો પ્રકૃતિને જ અર્પણ.. ઘર નજીકમાં જ શહેરનું `જંગલ´ વિક્ટોરિયા પાર્ક અને થોડે આગળ જતાં જ શહેરનું આરોગ્યધામ બોરતળાવ આવેલા છે એટલે એ બાજુ જ જવાનું હોય.. ક્યારેક યુનિવર્સિટી કેમ્પ્સ્ વિસ્તારમાં આવેલ ઝાડી અને ટેકરી જોવા જવાનું... તનિષા આ બધા સ્થાનોએ તેના પપ્પા સાથે નિયમિત આવતી હોવાથી મારા કરતા વધારે જાણકાર એટલે અહીં તો એ શિક્ષક અને હું વિદ્યાર્થી..! બોરડી બતાવીને મને કહે કે, આમાં બોર આવે એ ખાઈ શકાય..!
આડી અવળી કેડીઓ પર અમે ચાલતાં હોઈએ ત્યારે તેની જિજ્ઞાસા મને આનંદ પમાડતી રહે.. તેને પ્રાકૃતિક સ્થાનોનો પરિચય કરાવવા વિવિધ સ્થળે ફેરવવાની સૂચના તો અજયને લાંબા સમયથી આપી રાખી છે અને અજય પણ તેને અલગ અલગ સ્થાનોએ ફેરવતો હોય છે.. પ્રકૃતિની વિવિધતા ગામડામાં હોય એવી શહેરમાં તો ક્યાંથી મળે..? છતાં મને લાગે છે કે ભાવનગર શહેર થોડું નસીબદાર છે.. તેની અંદર અને આસપાસ એવું ઘણું ઘણું જળવાયું છે કે જે બીજા શહેરો પાસે નથી.. અહીં એક બાજુ થોડે દૂર જ સમુદ્ર આવેલો છે તો બીજી બાજુ બહાર નીકળતાં જ રમણીય ટેકરીઓનો સમુદ્ર આપણી રાહ જોતો હોય...
હવે મૂળ વાત..
શરૂઆતનાં હિમાલય નિવાસ દરમિયાન બાળકો સાથે લગભગ કાયમનો પનારો પડતો. નાના મોટા ટ્રૅકિંગ અભિયાનમાં બાળકોનો સંગાથ અનેકવાર રહેતો.. એ બધા અનુભવો ઉપરથી એક તારણ કાઢ્યું કે, વાલીઓ જ્યારે બાળકોને અહીં ટ્રૅકિંગ માટે મોકલે છે ત્યારે તેની સગવડ માટે અનેક બાબતની કાળજી રાખે છે, સારો બેકપેક, સરસ કિંમતી બૂટ, ઠંડી, તાપ કે વરસાદ સામે રક્ષણ માટે કપડાં, નાસ્તો અને દવાઓ પણ એટલી જ બંધાવે. આ બધું જરૂરી છે એ સ્વીકાર્ય, પણ એક મુખ્ય મુદ્દો તો મોટાભાગે ભુલાઈ જ જાય છે..!
નિયમિત ચાલવાનો મહાવરો એ ટ્રેકિંગની પહેલી શરત છે...
ટ્રેકિંગમાં સારા રસ્તે ભાગ્યે જ ચાલવાનું થતું હોય છે, લગભગ ઊબડખાબડ મારગે ચડાઈ અને ઊતરાઈ જ કરવાની હોય, નદીઓનાં જળ ડહોળવાનાં હોય, ખાડાટેકરાં વટાવવાનાં હોય, ખડકો અને પથરાઓ વચ્ચેથી પસાર થતી કેડીએ ચાલવાનું હોય છે. આવા સંજોગોમાં શરીરનું સમતોલન જાળવવા માટે પગ એવા મારગે ચાલવા માટે કેળવાયેલા હોય એ અનિવાર્ય છે. જો આવી પ્રેકટીશ નહી હોય તો બાળકો જ નહી મોટેરાઓ પણ થોડીવારમાં થાકી જાય, એટલું જ નહી પણ બીજા દિવસે તો પગ લગભગ ચારે બાજુ દુખતાં હોય એવું બને..
કારણ કે...
આપણે ભલે રોજ ચાલતા હોઈએ, પણ એ પ્રવૃતિ સારા અને સપાટ રસ્તે થતી હોય તો પગનાં અમુક સ્નાયુએ કંઈ કરવાનું રહેતું નથી. એટલે તેમને જોઈતો વ્યાયામ મળતો નથી.. આની સામે ચડઊતર કરતાં કે ખાડાંટેકરાં વટાવીને ચાલતા હોઈએ ત્યારે દરેક સ્નાયુને કામગીરી મળી રહે છે. તેને આડીઅવળી રીતે વળવાનો કે ખેંચાણનો મહાવરો પણ ચાલું રહે છે.. પછી શરીર તેને અનુકૂળ બનીને એવા મારગે સમતોલન મેળવવાનું શીખી લે છે... જેમ સાયકલ શીખતા હોઈએ ત્યારે થોડા દિવસ ગબડી પડવાનું જોખમ રહે પણ એકવાર આવડી જાય પછી તો હાથ છૂટા રાખીને પણ ચલાવી શકાય એવું જ કંઈક અહીં બને છે..!
જો તમારા બાળકો નિયમિત રીતે આવી પગદંડીએ ચાલતાં હોય તો ટ્રેકિંગનો આનંદ વધારે ઉત્કટતાથી માણી શકે એ વાતમાં શક નથી.. નહિતર ચાર પાંચ દિવસનો પ્રવાસ તેને થકવી નાખે એવું પણ બને.. જો કે બાળકો માટેનાં ટ્રેકનું આયોજન કરનારા આયોજકો આ જાણતા હોય છે.. એટલે જ બાળકોના ટ્રેકિંગમાં ટ્રેક કરતા પણ ઇતર પ્રવૃતિને વધારે મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે..
જાણું છું કે શહેરોમાં કેડીઓ કે નદીનાં કિનારા જેવા સ્થાનો શોધવા મુશ્કેલ છે પણ સંતાનોનાં ઉત્કૃષ્ટ જીવન માટે થોડે દૂર જવું પડે તો એમાં નુકશાન નહી જ હોય.. કેમ કે અહીં જે શીખવા મળશે એ જીવનનાં અનેક પ્રસંગે ઉપયોગી થશે..
અઠવાડિયે કે પંદર દિવસે એકાદ દિવસ પરિવાર સાથે પ્રકૃતિ વચ્ચે નીકળી પડવાનો નિયમ રાખો. સીધો રસ્તો છોડીને કેડી પકડીને ચાલો, નદીનાં પથરાઓ વચ્ચે ચાલો.. બાળકોને તરવાનું અવશ્ય શીખવો, નાની મોટી ટેકરીઓ ચડો અને ઊતરો, બાળકોની વધારે પડતી ફિકર કરવાને બદલે તેમની રીતે ચાલવા દો.. ઝાડ ઉપર ચડીને ગેલ કરે તો કરવા દો, બસ તેની સલામતી માટે નજર રાખો, ટોકો નહી. બાળક ખડતલ બનવું જોઈએ શોભાનું પૂતળું નહી.. નિયમિત ચાલવા, દોડવા ઉપરાંત સાયકલ ચલાવવાનો નિયમ હશે તો એ ખૂબ જ ફાયદો કરશે.. યોગાસનો ચમત્કારી પરિણામ લાવી શકે છે એ તો બધા જાણે જ છે. કેટલાક સરળ આસનો તો શીખી લેવા જ જોઈએ.. કદાચ ગબડી પડે કે લસરી પડે તો ગુસ્સો નથી કરવાનો. જો બાળકો સાથે પ્રેમથી નીપટતાં હશો તો તેઓને માટે આ બધા આનંદમય અનુભવો હશે..
આ થઈ શારીરિક સજ્જતાની વાત..
બીજી અગત્યની જરૂર હશે માનસિક સજ્જતાની..!
એ વિશે થોડું તો અહીં લખી જ દીધું છે એ તમે જોઈ શકશો..
એ માટે પ્રાકૃતિક પરિબળો પ્રત્યે રસ કેળવવાની જરૂર પડશે. હવે આગળ એ વિશે જોઈશું..
બાળકોને અનુલક્ષીને ભલે લખ્યું પણ મોટેરાંને પણ કહેવું છે કે, આ શિયાળો વ્યર્થ ન જવો જોઈએ..!
-હસમુખ જોષી.
જય મારી ભત્રીજીનો અગિયાર વરસનો પુત્ર છે અને કોરોનાકાળે આપેલી નવરાશને કારણે તેનો વધારે સમય અહીં ગામડામાં મામાને ત્યાં જ પસાર થાય છે..
નદીનાં પાણી ડહોળતાં અમે ચાલતાં હતાં, હિમાલયની અવનવી વાતો ચાલતી હતી. તેણે પ્રશ્ન કર્યો, `હિમાલયમાં ટ્રૅકિંગ કેમ કરાય ?´
મેં કહ્યું, `અત્યારે આપણે ચાલી રહ્યાં છીએ એજ રીતે, ટ્રૅકિંગ એટલે વગડાની કેડીએ ચાલવાનું અને નાની મોટી ટેકરીઓ ચડવાની અને આસપાસનું અવલોકન કરવાનું, તે દિવસે ગિરનાર ચડ્યાં હતાં તેને પણ ટ્રૅકિંગ કહેવાય´
`પણ તમારા ફોટાઓમાં તો પાછળ મોટા થેલા હોય, બૂટ હોય, આપણે તો ચંપલ પહેર્યાં છે..?´
આ એક ખરી જિજ્ઞાસા હતી, રોજ રોજ ઊઠતાં સેંકડો સવાલોમાંનો એક સવાલ હતો.
ટ્રેકિંગનું ક્ષેત્ર તો ઘણું વિશાળ છે, ત્યાં શીખવાનું ક્યારેય પૂરું થતું નથી પણ તેમાં શીખવા કરતાં પણ અનુભવવાનું વધુ હોય છે.
પછી વાતો ટ્રૅકિંગ વિશે જ ચાલી. મેં તેને નદીમાં આવેલી એક ઊંચી, સીધ્ધી પણ સલામત ભેખડ પર ચડવાનું કહ્યું, એ નાનકડું ચડાણ પાર કરતાં તેનાં ઉત્સાહનો પાર ન હતો.. એક ઝાડ ઊપર ચડાવ્યો ત્યારે તો જાણે જગ જીત્યાનો આનંદ તેનામાં છલકાતો હતો..! આ બન્ને પરાક્રમ તેણે સહેલાઈથી પાર પાડ્યાં કેમ કે, તેને ભલે જાણ ન હોય પણ મારી સાથે ટેકરીઓમાં રખડતાં, નદીઓમાં તરતાં, વગડાની કેડીઓ પર ભટકતાં કે સાયકલ લઈને મારી સાયકલ સવારીમાં સાથ આપતાં તે ટ્રેકિંગનાં પાઠ આપોઆપ શીખતો હોય છે..! કુદરતની ગોદમાં રખડતાં હવે અનેક વૃક્ષોને તે હવે ઓળખી શકે છે. વગડાનાં પંખીઓ તેના માટે કુતૂહલનો વિષય બન્યાં છે.. અમે ફરીએ ત્યારે દૂરબીન તેની પાસે જ હોય.. પરત આવીને જે જોયું જાણ્યું તે વિશે એક ટૂંકો નિબંધ લખી કાઢવાનું હવે તેને ફાવી ગયું છે.. અને જોયેલા પંખીનો પરિચય તો મેં સ્થળ પર જ આપ્યો હોય છતાં ઘેર આવી ફિલ્ડબુકમાંથી તેને શોધી કાઢીને નોંધ ટપકવાનો નિયમ તો ખરો જ..
એ જ રીતે હું જ્યારે ભાવનગર જાઉં અને અજયનાં ઘેર પહોંચું કે તુરત જ નાનકડી તનિષા તેણે દોરેલા ચિત્રોનો ઢગલો કરે.. તે જોઈને મારે માર્ક આપવાનાં હોય છે..! પછી સામે બેસીને મારી પાસે પોતાનો સ્કેચ દોરાવે. ખુદ હવે તો ચિત્રકામ લગભગ ભૂલી ગયો છું છતાં ઠીક ઠીક દોરી કાઢું ખરો..! સાંજનો સમય તો પ્રકૃતિને જ અર્પણ.. ઘર નજીકમાં જ શહેરનું `જંગલ´ વિક્ટોરિયા પાર્ક અને થોડે આગળ જતાં જ શહેરનું આરોગ્યધામ બોરતળાવ આવેલા છે એટલે એ બાજુ જ જવાનું હોય.. ક્યારેક યુનિવર્સિટી કેમ્પ્સ્ વિસ્તારમાં આવેલ ઝાડી અને ટેકરી જોવા જવાનું... તનિષા આ બધા સ્થાનોએ તેના પપ્પા સાથે નિયમિત આવતી હોવાથી મારા કરતા વધારે જાણકાર એટલે અહીં તો એ શિક્ષક અને હું વિદ્યાર્થી..! બોરડી બતાવીને મને કહે કે, આમાં બોર આવે એ ખાઈ શકાય..!
આડી અવળી કેડીઓ પર અમે ચાલતાં હોઈએ ત્યારે તેની જિજ્ઞાસા મને આનંદ પમાડતી રહે.. તેને પ્રાકૃતિક સ્થાનોનો પરિચય કરાવવા વિવિધ સ્થળે ફેરવવાની સૂચના તો અજયને લાંબા સમયથી આપી રાખી છે અને અજય પણ તેને અલગ અલગ સ્થાનોએ ફેરવતો હોય છે.. પ્રકૃતિની વિવિધતા ગામડામાં હોય એવી શહેરમાં તો ક્યાંથી મળે..? છતાં મને લાગે છે કે ભાવનગર શહેર થોડું નસીબદાર છે.. તેની અંદર અને આસપાસ એવું ઘણું ઘણું જળવાયું છે કે જે બીજા શહેરો પાસે નથી.. અહીં એક બાજુ થોડે દૂર જ સમુદ્ર આવેલો છે તો બીજી બાજુ બહાર નીકળતાં જ રમણીય ટેકરીઓનો સમુદ્ર આપણી રાહ જોતો હોય...
હવે મૂળ વાત..
શરૂઆતનાં હિમાલય નિવાસ દરમિયાન બાળકો સાથે લગભગ કાયમનો પનારો પડતો. નાના મોટા ટ્રૅકિંગ અભિયાનમાં બાળકોનો સંગાથ અનેકવાર રહેતો.. એ બધા અનુભવો ઉપરથી એક તારણ કાઢ્યું કે, વાલીઓ જ્યારે બાળકોને અહીં ટ્રૅકિંગ માટે મોકલે છે ત્યારે તેની સગવડ માટે અનેક બાબતની કાળજી રાખે છે, સારો બેકપેક, સરસ કિંમતી બૂટ, ઠંડી, તાપ કે વરસાદ સામે રક્ષણ માટે કપડાં, નાસ્તો અને દવાઓ પણ એટલી જ બંધાવે. આ બધું જરૂરી છે એ સ્વીકાર્ય, પણ એક મુખ્ય મુદ્દો તો મોટાભાગે ભુલાઈ જ જાય છે..!
નિયમિત ચાલવાનો મહાવરો એ ટ્રેકિંગની પહેલી શરત છે...
ટ્રેકિંગમાં સારા રસ્તે ભાગ્યે જ ચાલવાનું થતું હોય છે, લગભગ ઊબડખાબડ મારગે ચડાઈ અને ઊતરાઈ જ કરવાની હોય, નદીઓનાં જળ ડહોળવાનાં હોય, ખાડાટેકરાં વટાવવાનાં હોય, ખડકો અને પથરાઓ વચ્ચેથી પસાર થતી કેડીએ ચાલવાનું હોય છે. આવા સંજોગોમાં શરીરનું સમતોલન જાળવવા માટે પગ એવા મારગે ચાલવા માટે કેળવાયેલા હોય એ અનિવાર્ય છે. જો આવી પ્રેકટીશ નહી હોય તો બાળકો જ નહી મોટેરાઓ પણ થોડીવારમાં થાકી જાય, એટલું જ નહી પણ બીજા દિવસે તો પગ લગભગ ચારે બાજુ દુખતાં હોય એવું બને..
કારણ કે...
આપણે ભલે રોજ ચાલતા હોઈએ, પણ એ પ્રવૃતિ સારા અને સપાટ રસ્તે થતી હોય તો પગનાં અમુક સ્નાયુએ કંઈ કરવાનું રહેતું નથી. એટલે તેમને જોઈતો વ્યાયામ મળતો નથી.. આની સામે ચડઊતર કરતાં કે ખાડાંટેકરાં વટાવીને ચાલતા હોઈએ ત્યારે દરેક સ્નાયુને કામગીરી મળી રહે છે. તેને આડીઅવળી રીતે વળવાનો કે ખેંચાણનો મહાવરો પણ ચાલું રહે છે.. પછી શરીર તેને અનુકૂળ બનીને એવા મારગે સમતોલન મેળવવાનું શીખી લે છે... જેમ સાયકલ શીખતા હોઈએ ત્યારે થોડા દિવસ ગબડી પડવાનું જોખમ રહે પણ એકવાર આવડી જાય પછી તો હાથ છૂટા રાખીને પણ ચલાવી શકાય એવું જ કંઈક અહીં બને છે..!
જો તમારા બાળકો નિયમિત રીતે આવી પગદંડીએ ચાલતાં હોય તો ટ્રેકિંગનો આનંદ વધારે ઉત્કટતાથી માણી શકે એ વાતમાં શક નથી.. નહિતર ચાર પાંચ દિવસનો પ્રવાસ તેને થકવી નાખે એવું પણ બને.. જો કે બાળકો માટેનાં ટ્રેકનું આયોજન કરનારા આયોજકો આ જાણતા હોય છે.. એટલે જ બાળકોના ટ્રેકિંગમાં ટ્રેક કરતા પણ ઇતર પ્રવૃતિને વધારે મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે..
જાણું છું કે શહેરોમાં કેડીઓ કે નદીનાં કિનારા જેવા સ્થાનો શોધવા મુશ્કેલ છે પણ સંતાનોનાં ઉત્કૃષ્ટ જીવન માટે થોડે દૂર જવું પડે તો એમાં નુકશાન નહી જ હોય.. કેમ કે અહીં જે શીખવા મળશે એ જીવનનાં અનેક પ્રસંગે ઉપયોગી થશે..
અઠવાડિયે કે પંદર દિવસે એકાદ દિવસ પરિવાર સાથે પ્રકૃતિ વચ્ચે નીકળી પડવાનો નિયમ રાખો. સીધો રસ્તો છોડીને કેડી પકડીને ચાલો, નદીનાં પથરાઓ વચ્ચે ચાલો.. બાળકોને તરવાનું અવશ્ય શીખવો, નાની મોટી ટેકરીઓ ચડો અને ઊતરો, બાળકોની વધારે પડતી ફિકર કરવાને બદલે તેમની રીતે ચાલવા દો.. ઝાડ ઉપર ચડીને ગેલ કરે તો કરવા દો, બસ તેની સલામતી માટે નજર રાખો, ટોકો નહી. બાળક ખડતલ બનવું જોઈએ શોભાનું પૂતળું નહી.. નિયમિત ચાલવા, દોડવા ઉપરાંત સાયકલ ચલાવવાનો નિયમ હશે તો એ ખૂબ જ ફાયદો કરશે.. યોગાસનો ચમત્કારી પરિણામ લાવી શકે છે એ તો બધા જાણે જ છે. કેટલાક સરળ આસનો તો શીખી લેવા જ જોઈએ.. કદાચ ગબડી પડે કે લસરી પડે તો ગુસ્સો નથી કરવાનો. જો બાળકો સાથે પ્રેમથી નીપટતાં હશો તો તેઓને માટે આ બધા આનંદમય અનુભવો હશે..
આ થઈ શારીરિક સજ્જતાની વાત..
બીજી અગત્યની જરૂર હશે માનસિક સજ્જતાની..!
એ વિશે થોડું તો અહીં લખી જ દીધું છે એ તમે જોઈ શકશો..
એ માટે પ્રાકૃતિક પરિબળો પ્રત્યે રસ કેળવવાની જરૂર પડશે. હવે આગળ એ વિશે જોઈશું..
બાળકોને અનુલક્ષીને ભલે લખ્યું પણ મોટેરાંને પણ કહેવું છે કે, આ શિયાળો વ્યર્થ ન જવો જોઈએ..!
-હસમુખ જોષી.