ભારતનો પ્રાચીન ચલણનો ઇતિહાસ

ભારતીય ચલણ કોડી થી રૂપિયા સુધીની સફર

ભારતીય ચલણના ઇતિહાસમાં, કોડી (Cowrie shells) એક અગત્યનું અને પ્રાચીન માધ્યમ હતું જેનો ઉપયોગ ચલણ તરીકે થતો હતો. કોડી, જેને વૈજ્ઞાનિક રીતે સાયપ્રેઆ મોનેટા (Cypraea moneta) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે એક પ્રકારનો દરિયાઈ શંખ છે.

ઇતિહાસ અને ઉપયોગ :

પ્રાચીન સમયથી: 

પ્રાચીન સમયમાં, જ્યારે ધાતુના સિક્કાઓનો ઉપયોગ મર્યાદિત હતો, ત્યારે કોડીનો ઉપયોગ નાના સોદાઓ માટે થતો હતો. આ સિવાય, તે પ્રાચીન ભારતમાં આફ્રિકા અને માલદીવ્સ જેવા દેશો સાથેના વેપારમાં પણ ઉપયોગમાં લેવાતી હતી.

મૂલ્ય : 

કોડીનું મૂલ્ય ખૂબ જ ઓછું હતું. તે મોટાભાગે ગરીબ લોકો દ્વારા નાની-નાની વસ્તુઓ ખરીદવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતી હતી. તેનું મૂલ્ય ધીરે ધીરે ઘટતું ગયું, પરંતુ કેટલાક ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં તે ૧૯મી સદી સુધી પણ ચલણમાં રહી.

માપન પ્રણાલી: 

કોડીનો ઉપયોગ ભારતમાં પરંપરાગત રીતે વજન અને માપન પ્રણાલીના ભાગ તરીકે પણ થતો હતો. કોડીના ચોક્કસ સમૂહને ચોક્કસ મૂલ્ય તરીકે માનવામાં આવતું હતું, ઉદાહરણ તરીકે:

 ૪ કોડી = ૧ ગંડા

 ૫ ગંડા = ૧ પૈસો

 ૪ પૈસા = ૧ આના

 ૧૬ આના = ૧ રૂપિયો

કોડીનું મહત્વ:

વ્યવહારુ : 

કોડી સરળતાથી ઉપલબ્ધ હતી અને તેને ગણવી પણ સહેલી હતી, તેથી નાના સોદાઓ માટે તે ખૂબ જ અનુકૂળ હતી.

મધ્યમ વર્ગ માટે ઉપયોગી: 

કોડીનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે ગરીબ અને મધ્યમ વર્ગના લોકો દ્વારા રોજિંદા જરૂરિયાતની વસ્તુઓ ખરીદવા માટે થતો હતો.

આર્થિક માપદંડ: 

એક રીતે, કોડી તે સમયની આર્થિક સ્થિતિ અને નાના-મોટા વેપાર માટેનું એક મહત્વપૂર્ણ માપદંડ હતી.

જોકે, સમય જતાં ધાતુના સિક્કાઓ અને કાગળના ચલણનો ઉપયોગ વધતા, કોડીનું મહત્વ ઘટતું ગયું. આજે કોડીનો ઉપયોગ ચલણ તરીકે થતો નથી, પરંતુ તે ભારતીય ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિનો એક અભિન્ન ભાગ છે, જે પ્રાચીન ભારતની આર્થિક વ્યવસ્થાને દર્શાવે છે.

ભારતનો પ્રાચીન ચલણનો ઇતિહાસ

ભારતનો પ્રાચીન ચલણનો ઇતિહાસ હજારો વર્ષ જૂનો છે. અહીં ચલણના ઘણા સ્વરૂપો જોવા મળ્યા છે, જે સમયની સાથે બદલાતા રહ્યા. પ્રાચીન ભારતીય ચલણનો ઇતિહાસ મુખ્યત્વે ત્રણ ભાગમાં વહેંચી શકાય:

​સાટા પદ્ધતિ (Barter System)

​શરૂઆતમાં, જ્યારે સિક્કાઓ અસ્તિત્વમાં ન હતા, ત્યારે લોકો વસ્તુઓની આપ-લે કરતા હતા. આને સાટા પદ્ધતિ કહેવામાં આવતી હતી. આ પદ્ધતિમાં, એક વસ્તુના બદલામાં બીજી વસ્તુ આપવામાં આવતી હતી. જોકે, આ પદ્ધતિની કેટલીક મર્યાદાઓ હતી, જેમ કે મૂલ્ય નક્કી કરવામાં મુશ્કેલી.

પંચ માર્ક્ડ સિક્કા (Punch Marked Coins)

​લગભગ ૭મી-૬ઠ્ઠી સદી ઇ.સ.પૂ. થી ૧લી સદી ઇ.સ. સુધી, ભારતમાં પંચ માર્ક્ડ સિક્કાનો ઉપયોગ શરૂ થયો.  આ સિક્કા ચાંદીના બનેલા હતા અને તેના પર વિવિધ પ્રતીકોને પંચ કરીને છાપવામાં આવતા હતા. આ પ્રતીકોમાં સૂર્ય, પર્વત, પ્રાણીઓ, અને વૃક્ષોનો સમાવેશ થતો હતો. આ સિક્કાઓનો ઉપયોગ જનપદો અને મૌર્ય સામ્રાજ્યના સમયગાળા દરમિયાન થતો હતો. આ સિક્કાઓ પર કોઈ લખાણ કે શાસકનું નામ નહોતું.

​રાજવંશીય સિક્કા (Dynastic Coins)

​સમય જતાં, જુદા જુદા શાસકો અને રાજવંશોએ પોતાના સિક્કાઓ બહાર પાડવાનું શરૂ કર્યું. આ સિક્કાઓ પર શાસકોના નામ, ચિત્રો અને ધાર્મિક પ્રતીકો અંકિત થતા હતા.

• ​ઇન્ડો-ગ્રીક સિક્કા: ઇન્ડો-ગ્રીક શાસકોએ ભારતમાં સિક્કાઓ પર રાજાઓના ચિત્રો છાપવાની શરૂઆત કરી. આ સિક્કાઓ એક બાજુ રાજાનો ચહેરો અને બીજી બાજુ દેવતાનું ચિત્ર દર્શાવતા હતા.
• ​ગુપ્ત સામ્રાજ્યના સિક્કા: ગુપ્ત કાળને ભારતીય ઇતિહાસનો સુવર્ણયુગ માનવામાં આવે છે. આ સમયગાળા દરમિયાન, સોનાના સુંદર સિક્કાઓ બહાર પાડવામાં આવ્યા, જે કલાત્મક રીતે ખૂબ જ ઉચ્ચ કક્ષાના હતા. આ સિક્કાઓ પર રાજાઓના વિજય, લગ્ન, અને અન્ય ઐતિહાસિક ઘટનાઓનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હતું.
• ​મોગલ અને દિલ્હી સલ્તનતના સિક્કા: આ સમયગાળામાં ચાંદીના રુપિયાનો ઉપયોગ શરૂ થયો. શેર શાહ સૂરીએ ૧૭૮ ગ્રેઇન વજનનો ચાંદીનો સિક્કો બહાર પાડ્યો, જેને "રુપિયા" નામ આપવામાં આવ્યું. આ સિક્કો મુઘલ અને બ્રિટિશ કાળ દરમિયાન પણ ચલણમાં રહ્યો.

​આ રીતે, પ્રાચીન ભારતમાં ચલણનો ઇતિહાસ સાટા પદ્ધતિથી શરૂ થઈને પંચ માર્ક્ડ સિક્કા અને પછી વિવિધ ધાતુઓ અને કલાત્મક ડિઝાઇનવાળા સિક્કાઓ સુધી પહોંચ્યો.