સ્ફિગ્મોમેનોમીટર: બ્લડ પ્રેશર માપવાનું એક મહત્વપૂર્ણ સાધન
સ્ફિગ્મોમેનોમીટર, જેને સામાન્ય ભાષામાં બ્લડ પ્રેશર કફ અથવા બીપી એપરેટસ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે રક્તચાપ (બ્લડ પ્રેશર) માપવા માટે વપરાતું એક તબીબી સાધન છે. આ સાધન દ્વારા હૃદય દ્વારા ધમનીઓમાં પંપ કરવામાં આવતા લોહીના દબાણને માપવામાં આવે છે. રક્તચાપ એ આપણા સ્વાસ્થ્યનું એક મહત્વપૂર્ણ સૂચક છે, અને તેના નિયમિત માપન દ્વારા હાઈ બ્લડ પ્રેશર (હાયપરટેન્શન) કે લો બ્લડ પ્રેશર (હાયપોટેન્શન) જેવી સ્થિતિઓનું નિદાન અને વ્યવસ્થાપન શક્ય બને છે.
સ્ફિગ્મોમેનોમીટરના મુખ્ય ભાગો
સ્ફિગ્મોમેનોમીટરના મુખ્યત્વે નીચેના ભાગો હોય છે:
કફ (Cuff): આ કાપડનો બનેલો ભાગ છે જે સામાન્ય રીતે ઉપલા હાથ પર બાંધવામાં આવે છે. તેમાં એક રબરનો બ્લેડર (વાયુ કોથળી) હોય છે જે હવા ભરીને ફૂલે છે અને હાથ પર દબાણ લાવે છે.
રબર બલ્બ (Rubber Bulb): આ બલ્બનો ઉપયોગ કફમાં હવા ભરવા માટે થાય છે. તેને દબાવીને કફને ફુલાવી શકાય છે.
વાલ્વ (Valve): બલ્બની ઉપર એક વાલ્વ હોય છે જે કફમાંથી હવાને નિયંત્રિત રીતે છોડવા માટે વપરાય છે.
ગેજ/મીટર (Gauge/Meter): આ ભાગ દબાણનું માપ દર્શાવે છે. તે કાં તો પારો ભરેલી ટ્યુબ (મરક્યુરી સ્ફિગ્મોમેનોમીટર) હોય છે અથવા ડાયલ સાથેનો યાંત્રિક ગેજ (એનરોઇડ સ્ફિગ્મોમેનોમીટર) હોય છે.
રબર ટ્યુબ્સ (Rubber Tubes): આ ટ્યુબ્સ કફને બલ્બ અને ગેજ સાથે જોડે છે.
સ્ફિગ્મોમેનોમીટરના પ્રકારો
મુખ્યત્વે ત્રણ પ્રકારના સ્ફિગ્મોમેનોમીટરનો ઉપયોગ થાય છે:
મરક્યુરી સ્ફિગ્મોમેનોમીટર (Mercury Sphygmomanometer):
આ સૌથી જૂનો અને સૌથી સચોટ પ્રકાર માનવામાં આવે છે.
તેમાં એક ઊભી કાચની ટ્યુબ હોય છે જેમાં પારો ભરેલો હોય છે. કફમાં હવા ભરવાથી દબાણ વધે છે અને પારો ઉપર ચડે છે, જે દબાણ દર્શાવે છે.
પારાના ઝેરી ગુણધર્મોને કારણે કેટલાક દેશોમાં તેના ઉપયોગ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છે.
એનરોઇડ સ્ફિગ્મોમેનોમીટર (Aneroid Sphygmomanometer):
આ પ્રકારમાં પારો હોતો નથી. તે એક યાંત્રિક ડાયલ ગેજ ધરાવે છે જે દબાણ દર્શાવે છે.
તેને નિયમિતપણે કેલિબ્રેશન (ચકાસણી) કરાવવાની જરૂર પડે છે જેથી તેની સચોટતા જળવાઈ રહે.
મરક્યુરી સ્ફિગ્મોમેનોમીટર કરતાં તે વધુ સુરક્ષિત માનવામાં આવે છે.
ડિજિટલ સ્ફિગ્મોમેનોમીટર (Digital Sphygmomanometer):
આ આધુનિક પ્રકાર છે જે સ્વચાલિત રીતે બ્લડ પ્રેશર માપે છે અને ડિજિટલ સ્ક્રીન પર પરિણામ દર્શાવે છે.
તે વાપરવામાં સરળ છે અને ઘરેલુ ઉપયોગ માટે લોકપ્રિય છે.
કેટલાક ડિજિટલ ઉપકરણો પલ્સ રેટ પણ દર્શાવે છે.
સ્ફિગ્મોમેનોમીટર કેવી રીતે કામ કરે છે?
બ્લડ પ્રેશર માપવા માટે સ્ફિગ્મોમેનોમીટરનો ઉપયોગ નીચે મુજબ થાય છે:
કફ બાંધવો: દર્દીના ઉપલા હાથ પર કફ બાંધવામાં આવે છે, જે હૃદયના સ્તર પર હોવો જોઈએ. કફ બહુ ઢીલો કે બહુ ચુસ્ત ન હોવો જોઈએ.
કફ ફુલાવવો: રબર બલ્બનો ઉપયોગ કરીને કફમાં હવા ભરવામાં આવે છે. કફ એટલો ફુલાવવામાં આવે છે કે તે હાથની ધમનીમાં લોહીનો પ્રવાહ સંપૂર્ણપણે રોકી દે.
હવા ધીમે ધીમે છોડવી: ધીમે ધીમે વાલ્વ ખોલીને કફમાંથી હવા છોડવામાં આવે છે.
બ્લડ પ્રેશરનું માપન:
સિસ્ટોલિક બ્લડ પ્રેશર (Systolic Blood Pressure): જ્યારે કફમાંથી હવા ધીમે ધીમે છોડવામાં આવે છે અને લોહી ફરીથી ધમનીમાં વહેવાનું શરૂ થાય છે ત્યારે જે પ્રથમ ધબકારાનો અવાજ (કોરોટકોફ સાઉન્ડ) સંભળાય છે, તે સમયે ગેજ પર દર્શાવેલું દબાણ સિસ્ટોલિક પ્રેશર હોય છે. આ હૃદયના સંકોચનનું દબાણ છે.
ડાયસ્ટોલિક બ્લડ પ્રેશર (Diastolic Blood Pressure): હવા છોડતા જઈએ અને ધબકારાનો અવાજ સંપૂર્ણપણે બંધ થઈ જાય, ત્યારે ગેજ પર દર્શાવેલું દબાણ ડાયસ્ટોલિક પ્રેશર હોય છે. આ હૃદયના આરામ અવસ્થાનું દબાણ છે.
નોંધ: સામાન્ય રીતે બ્લડ પ્રેશરને સિસ્ટોલિક/ડાયસ્ટોલિક (દા.ત., 120/80 mmHg) તરીકે દર્શાવવામાં આવે છે.
સ્ફિગ્મોમેનોમીટરનો ઇતિહાસ
સ્ફિગ્મોમેનોમીટરનો ઇતિહાસ ઘણો રસપ્રદ છે. શરૂઆતમાં, ૧૯મી સદીમાં રક્તચાપ માપવા માટેના પ્રયાસો થયા, પરંતુ તે આક્રમક પદ્ધતિઓ હતી.
૧૮૮૧માં: સેમ્યુઅલ સિગફ્રાઈડ કાર્લ રીટર વોન બાસ (Samuel Siegfried Karl Ritter von Basch) એ પ્રથમ વ્યવહારુ સ્ફિગ્મોમેનોમીટરની શોધ કરી, જેમાં પાણીનો ઉપયોગ થતો હતો.
૧૮૯૬માં: સીએપિયોન રીવા-રોક્કી (Scipione Riva-Rocci) એ કફ સાથેનું એક વધુ સુધારેલું ઉપકરણ રજૂ કર્યું.
૧૯૦૫માં: રશિયન ચિકિત્સક નિકોલાઈ કોરોટકોફ (Nikolai Korotkoff) એ સ્ટેથોસ્કોપનો ઉપયોગ કરીને ધમનીમાંથી આવતા અવાજો (જેને હવે કોરોટકોફ સાઉન્ડ્સ તરીકે ઓળખાય છે) સાંભળીને સિસ્ટોલિક અને ડાયસ્ટોલિક બ્લડ પ્રેશર નક્કી કરવાની પદ્ધતિ વિકસાવી, જે આધુનિક બ્લડ પ્રેશર માપનની રીતનો પાયો બન્યો.
આમ, સ્ફિગ્મોમેનોમીટર એ સ્વાસ્થ્ય સંભાળમાં એક અત્યંત આવશ્યક સાધન છે જે રોગોના નિદાન અને સારવારમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.