અભિક્રમિત અધ્યયન
સ્વરૂપો, સિદ્ધાંતો, લાભો અને મયાર્દા
બર્હસ ફ્રેડરિક સ્કીનરે એક શિક્ષણ મશીનનું નિમાર્ણ કરી વિદ્યાર્થીને અધ્યયન તરફ પ્રેરવાના સફળ પ્રયોગ કર્યા અને તેને અભિક્રમિત અધ્યયન નામ આપવામાં આવ્યું. જેમાં વિદ્યાર્થી એક પછી એક નાના નાના પગથિયાંમાં શીખતો જાય. દરેક સાચા જવાબ પછી તેને તરત જ પ્રોત્સાહન (reward) મળે, જેથી વિદ્યાર્થી વધુ શીખવાની પ્રેરણા મેળવે.
સ્કીનેરે બતાવ્યું કે જો વિદ્યાર્થીને નાનો પડાવ → પ્રશ્ન → સાચો જવાબ → તરત પ્રોત્સાહન મળે, તો તે વધુ અસરકારક રીતે અને ઉત્સાહથી શીખે છે.
અભિક્રમિત અધ્યયન એટલે — શિક્ષણની એવી પદ્ધતિ જેમાં વિદ્યાર્થી સ્વયં પોતાના ગતિએ શીખે છે, અને આખી શીખવાની પ્રક્રિયા **પૂર્વયોજિત પગલાંઓ (steps)**માં વહેંચાયેલી હોય છે.
સરળ શબ્દોમાં 👇
અભિક્રમિત અધ્યયન એટલે શિક્ષણને નાના-નાના પગલાંમાં વહેંચીને, દરેક પગલાં પછી વિદ્યાર્થીનો પ્રતિસાદ મેળવવો અને તરત જ યોગ્ય પ્રતિભાવો આપીને શીખવાની પ્રક્રિયા આગળ વધારવી.
🔹 અભિક્રમિત અધ્યયનની મુખ્ય વિશેષતાઓ:
શિક્ષણ નાના તબક્કાઓમાં વહેંચાયેલું હોય છે.
દરેક તબક્કા પછી વિદ્યાર્થીને પ્રતિસાદ (Feedback) મળે છે.
વિદ્યાર્થી પોતાની ગતિએ (self-pace) શીખી શકે છે.
ભૂલો ઘટાડવામાં અને સમજ વધારવામાં મદદરૂપ થાય છે.
મશીન, કમ્પ્યુટર કે પુસ્તક વડે શીખી શકાય છે.
🎯 ઉદાહરણ:
કમ્પ્યુટર આધારિત શિક્ષણ (Computer Assisted Instruction) અથવા Online Quiz, જેમાં દરેક પ્રશ્ન પછી તરત જ “સાચું” કે “ખોટું” જણાવવામાં આવે છે — એ અભિક્રમિત અધ્યયનનું ઉદાહરણ છે.
ઉદાહરણ – ગણિતનું અભિક્રમિત અધ્યયન
વિષય : સરવાળો
પગથિયું 1:
2 + 3 = ?
વિદ્યાર્થી જવાબ આપે: 5
→ તરત પ્રતિભાવ: "સાચો જવાબ!"
પગથિયું 2:
5 + 4 = ?
જવાબ આપ્યો: 9
→ તરત પ્રતિભાવ: "ખૂબ સારું!"
પગથિયું 3:
8 + 7 = ?
જવાબ: 15
→ પ્રતિભાવ: "ઉત્તમ! આગળ વધો."
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
સમાજ (Social Science) – ગાંધીજી વિષે
પગથિયું 1:
પ્રશ્ન: મહાત્મા ગાંધીનો જન્મ ક્યાં થયો હતો?
જવાબ: પોરબંદર
→ પ્રતિભાવ: "સાચું! 2 ઑક્ટોબર, 1869ના રોજ પોરબંદરમાં જન્મ."
પગથિયું 2:
પ્રશ્ન: ગાંધીજીએ કઈ ચળવળ દરમિયાન 'નમક કાનૂન' નો વિરોધ કર્યો?
જવાબ: દાન્ડી કૂચ / સાલ્ટ માર્ચ
→ પ્રતિભાવ: "ઉત્તમ!
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
પર્યાવરણ – પાણીનું ચક્ર
પગથિયું 1:
પ્રશ્ન: પાણી ગરમ થાય ત્યારે કઈ પ્રક્રિયા થાય છે?
જવાબ: બાષ્પીભવન
→ પ્રતિભાવ: "Correct!"
પગથિયું 2:
પ્રશ્ન: વાદળોમાંથી પાણી નીચે પડે તેને શું કહેવામાં આવે છે?
જવાબ: વર્ષા અથવા વરસાદ
→ પ્રતિભાવ: "સાચું!"
આ રીતે વિદ્યાર્થી પોતે પ્રશ્ન વાંચે → જવાબ આપે → તરત પ્રતિસાદ પ્રાપ્ત કરે અને પગથિયાં પ્રમાણે શીખતો જાય છે.
(પ્રતિચાર (Feedback) એટલે વિદ્યાર્થીએ આપેલો જવાબ સાચો છે કે ખોટો, તે અંગે મળતો તરત જ પ્રતિસાદ.)
અભિક્રમિત અધ્યયનના ત્રણ મુખ્ય સ્વરૂપો
(1) રેખીય, (2) પ્રશાખા, અને (3) મેથેટિક્સ (Mathetics)
⭐ 1) રેખીય
B. F. Skinner દ્વારા રજુ કરેલ નાના–નાના પગથિયાં, સરળ પ્રશ્નો અને એક જ માર્ગે આગળ વધતી શીખવાની પદ્ધતિ.
✔ મુખ્ય લક્ષણો
શિક્ષણ સામગ્રી ખૂબ નાના પગથિયાંમાં વહેંચાય છે.
વિદ્યાર્થી માટે એક જ રસ્તો હોય છે — સીધી લાઇનમાં આગળ વધવું.
દરેક પગથિયા પછી વિદ્યાર્થી જવાબ આપે છે.
તરત જ “સાચું/ખોટું” પ્રતિસાર મળે છે.
ભૂલો શક્ય તેટલી ઓછી રહે તે રીતે ડિઝાઇન કરેલું.
✔ સરળ સમજ
✔ ઉદાહરણ
10 + 5 = ? → 15 (સાચું!) → આગળનું પગથિયું.
⭐ 2) પ્રશાખા કાર્યક્રમ (Branching Programming)
પ્રસ્તુતકર્તા: Norman Crowder
✔ મુખ્ય લક્ષણો
રેખીય કરતા મોટા ફ્રેમ્સ હોય છે.
વિદ્યાર્થી પાસે વિકલ્પો (MCQ) હોય છે.
જવાબ પ્રમાણે અલગ–અલગ શાખા (Branch) મળે છે.
સાચો જવાબ → આગળનો મુખ્ય પાઠ
ખોટો જવાબ → Remedial frame (વિશેષ સમજાવટ)
✔ સરળ સમજ
વિદ્યાર્થીના જવાબ પ્રમાણે માર્ગ બદલાય છે—એક નહીં, ઘણી શાખાઓ.
✔ ઉદાહરણ
પક્ષી કયું?
(ક) Cow (ખ) Sparrow (ગ) Tiger
જવાબ ખ → “સાચું!”
⭐ 3) મેથેટિક્સ કાર્યક્રમ (Mathetics Programming)
પ્રસ્તુતકર્તા: Thomas F. Gilbert (સ્કીનરના શિષ્ય)
✔ મુખ્ય લક્ષણો
શીખવવાની ત્રણ તબક્કાવાળી વિગતવાર પ્રક્રિયા છે:
1️⃣ સીખવવું (Demonstration) – મોડેલ બતાવવો
2️⃣ અભ્યાસ (Prompted practice) – માર્ગદર્શન સાથે પ્રયત્ન
3️⃣ પ્રાપ્તિ (Unprompted performance) – વિદ્યાર્થી પોતાની રીતે કરેરેખીય કરતાં થોડું મોટા પગથિયાં;
શીખવાથી કૌશલ્ય (skill) વિકસે તે ધ્યાનમાં.
✔ સરળ સમજ
પહેલાં બતાવવું → પછી સાથે કાર્ય કરાવવું → પછી વિદ્યાર્થી પોતે કાર્ય કરે.
✔ ઉદાહરણ
“પરાગ્રાફ લખવો” શીખવવાનો મેથેટિક્સ મોડલ:
ઉદાહરણ પરાગ્રાફ બતાવવો
ખાલી જગ્યાનો પરાગ્રાફ મળીને પૂરવો
અંતે વિદ્યાર્થી પોતે પુરો લખે
અભિક્રમિત અધ્યયનના છ સિદ્ધાંતો
1. નાનાં સોપાનનો સિદ્ધાંત (નાનાં-નાનાં પગથિયાંનો સિદ્ધાંત.)
શીખવવાનું સામગ્રી બહુ નાનાં, સરળ અને સમજાય એવા ભાગોમાં વહેંચવામાં આવે છે.
➡️ શીખનાર ધીમે ધીમે પણ ખાતરીપૂર્વક આગળ વધી શકે.
વિદ્યાર્થીએ શીખવાની થતી માહિતીને નાના અને સરળ સોપાનમાં વિભાજિત કરવામાં આવે છે. માહિતી સરળ સ્વરૂપે ઉદાહરણ સાથે રજૂ કરવામાં આવે છે, વિદ્યાર્થી એક સમયે એક જ ફ્રેમ વાંચે છે અને સમજે છે, જેના કારણે શીખવાની પ્રક્રિયા સરળ બને છે અને ભૂલો થવાની શક્યતા ઘટી જાય છે.
2. સક્રિય પ્રતિચારનો સિદ્ધાંતઃ (સક્રિય પ્રતિભાવનો સિદ્ધાંત)
વિદ્યાર્થી દરેક પગથિયે કંઈક લખે, પસંદ કરે અથવા જવાબ આપે છે.
➡️ આ સક્રિય ભાગીદારી શીખવાનું વધારે અસરકારક બનાવે છે.
જો વિદ્યાર્થી અધ્યયન દરમિયાન સક્રિય રહે તો જ અધ્યયન થઇ શકે છે. આ માટે પ્રત્યેક નાનાં ફર્માના અંતે આપેલા પ્રશ્નોના સંદર્ભમાં અધ્યયનકર્તાએ પ્રતિચાર આપવો પડે છે.
વિદ્યાર્થી નિષ્ક્રિય શ્રોતા બનવાને બદલે દરેક ફ્રેમ વાંચ્યા પછી પ્રશ્નનો લેખિત અથવા માનસિક પ્રતિભાવ આપે તે જરૂરી છે. સક્રિય રીતે પ્રતિભાવ આપવાથી અધ્યયન અસરકારક બને છે અને ધ્યાન કેન્દ્રિત રહે છે.
3. ત્વરિત પુષ્ટિનો સિદ્ધાંતઃ (તાત્કાલિક પ્રતિસાદ)
જ્યારે વિદ્યાર્થી જવાબ આપે ત્યારે તરત જ “સાચો/ખોટો” એવો પ્રતિસાદ મળે છે.
➡️ ભૂલો તરત સુધરી જાય છે.
વિદ્યાર્થી દ્વારા આપવામાં આવેલા પ્રતિભાવની તરત જ ચકાસણી કરવામાં આવે છે, જેથી તેને તરત જ જાણ થાય કે તેનો જવાબ સાચો છે કે ખોટો.
સાચો જવાબ મળતાં વિદ્યાર્થીને પ્રોત્સાહન મળે છે અને ખોટો જવાબ હોય તો તરત જ સુધારો કરી શકાય છે, જેનાથી અધ્યયન વધુ મજબૂત બને છે.
4. સ્વ-ગતિનો સિદ્ધાંત (વ્યક્તિગત ગતિનો સિદ્ધાંત )
દરેક વિદ્યાર્થી પોતપોતાની ગતિએ અધ્યયન કરી શકે છે.
➡️ ધીમા વિદ્યાર્થીઓ પાછળ ન પડે અને તેજ વિદ્યાર્થીઓ સમય બગાડતા નથી.
આ સિદ્ધાંત વ્યક્તિગત તફાવતો પર આધારિત છે. દરેક વિદ્યાર્થી પોતાની ગતિ, જરૂરિયાત અને ક્ષમતા મુજબ શીખવાની પ્રક્રિયા આગળ વધારી શકે છે.
કોઈપણ જાતના દબાણ વગર વિદ્યાર્થી પોતાની અનુકૂળતાએ અભ્યાસ કરી શકે છે.
5. વિદ્યાર્થીના કાર્યની મૂલવણી (સ્વ-અધ્યયન)
વિદ્યાર્થી શિક્ષક વગર સ્વતંત્ર રીતે શીખી શકે છે.
➡️ પ્રોગ્રામ પોતે જ માર્ગદર્શન આપે છે.
અભિક્રમિત અધ્યયનમાં પ્રત્યેક ફર્મામાં વિદ્યાર્થીના કાર્યની મૂલવણી થતી રહે અને તેની નોંધ પણ થતી રહે તે જરૂરી છે. વિદ્યાર્થી કયા પ્રકારની ભૂલો કરી છે. આ ભૂલો થવા પાછળનું કારણ શું હશે તેના વિશે જાણવું વિચારવું જરૂરી બને છે. જેથી પ્રત્યેક ફર્માને વિદ્યાર્થીની દૃષ્ટિએ સમજી તેને સુધારી શકાય.
6. ઓછામાં ઓછી ભુલનો સિદ્ધાંત (પરીક્ષણ આધારિત પ્રગતિ)
દરેક પગથિયે નાની ચકાસણી થાય છે.
➡️ આગળ વધવા માટે દરેક સ્ટેપ સંપૂર્ણ રીતે સમજવો જરૂરી.
અભિક્રમમાં વિષયવસ્તુને નાનાં ફર્મામાં ખૂબ સરળતાથી રજૂ કરેલ હોય છે કે જેથી વિદ્યાર્થી ઓછામાં ઓછી ભૂલો કરી આગળ વધી શકે. પ્રત્યેક ફર્માને મળતી સફળતા અધ્યયનને સુદ્દઢ કરે છે. અધ્યયનમાં ઝડપ પણ આવે છે. આ સિદ્ધાંત એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે વિદ્યાર્થી મહત્તમ સફળતા અનુભવે, જે તેના અધ્યયનને મજબૂત કરે છે.
અભિક્રમિત અધ્યયનના લાભો
અભિક્રમિત અધ્યયન (Programmed Learning) એ એવી શૈક્ષણિક પદ્ધતિ છે જેમાં શીખવવાની સામગ્રીને નાનાં, સરળ અને તર્કસંગત પગથિયાંમાં વહેંચીને વિદ્યાર્થીને સ્વયં શીખવા માટે માર્ગદર્શન આપવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિ B. F. Skinner ના સંચાલનશીલ શિક્ષણ સિદ્ધાંત પર આધારિત છે. આ અભિગમ શિક્ષણને વધુ અસરકારક, રસપ્રદ અને વિદ્યાર્થીકેન્દ્રિત બનાવે છે. અભિક્રમિત અધ્યયનથી વિદ્યાર્થીઓને અનેક મહત્વપૂર્ણ લાભ થાય છે.
1. વ્યક્તિગત ગતિએ શીખવાની સુવિધા
આ પદ્ધતિમાં દરેક विद्यार्थी પોતાની ક્ષમતા અને ગતિ અનુસાર અભ્યાસ કરી શકે છે. ધીમો વિદ્યાર્થી પાછળ ન રહી જાય અને તેજ વિદ્યાર્થી સમય ન ગુમાવે. એટલે વ્યક્તિગત ભિન્નતાઓનું માન રાખવામાં આવે છે.
2. સક્રિય શીખવાની પ્રક્રીયા
અભિક્રમિત અધ્યયનમાં વિદ્યાર્થી દરેક પગથિયે જવાબ આપે છે. આ સક્રિય ભાગીદારી શીખવાની અસરકારકતા વધારવામાં મદદ કરે છે. Active Learning દ્વારા વિદ્યાર્થીની રસજાગૃતિ વધારે છે.
3. તાત્કાલિક પ્રતિસાદનો લાભ
જવાબ આપ્યા પછી તરત જ સાચો/ખોટો પ્રતિસાદ મળે છે. આથી ભૂલ તરત સુધરી શકે છે. Immediate Feedback વિદ્યાર્થીને સાચી સમજ વિકસાવવામાં મદદરૂપ બને છે.
4. ભૂલરહિત શીખવાની સંભાવના
નાનાં અને સરળ પગથિયાં, સક્રિય પ્રતિસાદ અને તાત્કાલિક પ્રતિસાદ — આ ત્રણનો સમન્વય શીખવાની પ્રક્રિયાને લગભગ ભૂલરહિત બનાવે છે.
5. સ્વ-અધ્યયનની તક
અભિક્રમિત અધ્યયન શિક્ષક વિના પણ અસરકારક રીતે થઈ શકે છે. પ્રોગ્રામ (Booklet, Computer, App) જ માર્ગદર્શક તરીકે કાર્ય કરે છે. આથી વિદ્યાર્થી સ્વતંત્ર રીતે શીખી શકે છે અને આત્મવિશ્વાસ વિકસે છે.
6. સતત મૂલ્યાંકન અને પ્રગતિ ચકાસણી
પ્રત્યેક સ્ટેપ પછી નાના પ્રશ્નો અને મૂલ્યાંકન હોય છે. સતત મૂલ્યાંકનથી વિદ્યાર્થીની સમજ સ્પષ્ટ થાય છે અને પ્રગતિનો અંદાજ મળે છે. તેને Mastery Learning કહેવામાં આવે છે.
7. શીખવાની રસપ્રદ અને સરળ પ્રક્રિયા
ક્રમબદ્ધ પગથિયાં, ચિત્રો, સરળ ભાષા અને પ્રતિક્રિયાત્મક કાર્યોથી શીખવાની પ્રક્રિયા સરળ અને રસપ્રદ બને છે. વિદ્યાર્થીમાં કંટાળો આવતો નથી.
8. શિક્ષક માટે લાભદાયી
વિદ્યાર્થી ઘણા અંશે સ્વયં શીખી શકે હોવાથી શિક્ષકનો સમય અને ઉર્જા બંને બચી શકે છે. શિક્ષક વિદ્યાર્થીની મુશ્કેલી જ્યાં હોય ત્યાં વધુ ફોકસ કરી શકે છે.
9. વૈજ્ઞાનિક અને તર્કસંગત ગોઠવણી
પ્રોગ્રામ્ડ સામગ્રી વૈજ્ઞાનિક રીતે રચાય છે. તેમાં ખ્યાલોનું ક્રમ, ભાષા, ઉદાહરણો અને તંત્ર અભિગમ મુજબ ગોઠવણી હોય છે. આ શીખવાની ગુણવત્તા વધારવામાં મદદ કરે છે.
નિષ્કર્ષ
અભિક્રમિત અધ્યયન આધુનિક શિક્ષણમાં અત્યંત ઉપયોગી પદ્ધતિ છે. તે વ્યક્તિગત અભ્યાસ, સક્રિય શીખવણી, સતત મૂલ્યાંકન અને સ્વ-અધ્યયનની ઉત્તમ તક આપે છે. આથી તે શીખવાની ગુણવત્તા સુધારવા અને વિદ્યાર્થીકેન્દ્રી શિક્ષણને મજબૂત બનાવવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.
અભિક્રમિત અધ્યયનની મર્યાદાઓ
અભિક્રમિત અધ્યયન (Programmed Learning) એ એવી પદ્ધતિ છે જેમાં શિક્ષણ સામગ્રીને નાનાં, સરળ અને તર્કસંગત પગથિયાંમાં ગોઠવીને વિદ્યાર્થીને સ્વયં શીખવાની તક આપવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિની અનેક સુવિધાઓ હોવા છતાં તેમાં કેટલીક મર્યાદાઓ પણ છે, જે તેના ઉપયોગને તમામ વિષયો અને તમામ પરિસ્થિતિઓમાં સંપૂર્ણ રીતે અસરકારક બનતા રોકે છે.
1. પ્રોગ્રામ તૈયાર કરવાની પ્રક્રિયા જટિલ અને સમયખાઉ
અભિક્રમિત અધ્યયન માટે યોગ્ય પ્રોગ્રામ તૈયાર કરવું અત્યંત કઠિન, ટેક્નિકલ અને લાંબી પ્રક્રિયા છે. વિષય નિષ્ણાતો, ભાષા નિષ્ણાતો અને ટેક્નિકલ ટીમની મહેનત જરૂરી પડે છે. આ સંપૂર્ણ પ્રક્રિયા ખર્ચાળ પણ બને છે.
2. બધા વિષયો માટે યોગ્ય નથી
આ પદ્ધતિ ભાષાના વ્યાકરણ, ગણિતના આધારભૂત ખ્યાલો, વિજ્ઞાનના નિયમો જેવા વિષયો માટે સારી છે, પરંતુ ચર્ચા, સર્જનાત્મકતા, મૂલ્યાંકન, કલા, સામાજિક વિજ્ઞાન, મૂલ્યશિક્ષણ જેવા વિષયો માટે ઓછું અસરકારક બને છે.
3. માનવીય સંબંધ અને શિક્ષક–વિધાર્થી સંવાદ ઓછો થાય છે
વિદ્યાર્થી મોટા ભાગે પ્રોગ્રામ સાથે શીખે છે, શિક્ષકની સીધી ભૂમિકા ઓછી રહે છે.
આથી વિદ્યાર્થીને માર્ગદર્શન, પ્રોત્સાહન, ભાવનાત્મક સહકાર અને સંવાદ ઓછો મળે છે.
4. સર્જનાત્મક વિચારો અને કલ્પનાશક્તિના વિકાસમાં અડચણ
અભિક્રમિત અધ્યયન પૂર્વનિયોજિત પગથિયાં પર આધારિત હોવાથી વિદ્યાર્થીને નવી રીતે વિચારવાની, કલ્પનાશક્તિ પ્રદર્શિત કરવાની અથવા સર્જનાત્મક ઉકેલ શોધવાની તક ઓછી મળે છે.
5. કંટાળો અને એકરૂપતા
નાનાં-નાનાં પગથિયાં, વારંવારના પ્રશ્નો, સતત પ્રતિભાવ — આ એકરૂપ પ્રક્રિયા ઘણા વિદ્યાર્થીને બોરિંગ લાગવાની શક્યતા રહે છે. આથી Motivation ઘટી શકે છે.
6. ટેક્નોલોજી અને સાધનોની જરૂરિયાત
Computer-based learning program અથવા electronic learning module બનાવવા અને ચલાવવા માટે સાધનો, સોફ્ટવેર અને ટેક્નિકલ મદદ જરૂરી પડે છે. દરેક શાળા કે વિદ્યાર્થી પાસે આ સુવિધા હંમેશાં ઉપલબ્ધ નહિં હોય.
7. પ્રોગ્રામની ગુણવત્તા પર સંપૂર્ણ નિર્ભરતા
જો પ્રોગ્રામમાં ગોઠવણીની ભૂલ, ભાષાની મુશ્કેલી કે ખોટો ક્રમ હોય–
તો વિદ્યાર્થી ભૂલ શીખી શકે છે. શિક્ષકની જેમ પ્રોગ્રામ તાત્કાલિક સુધારો અથવા વૈકલ્પિક સમજણ આપી શકતો નથી.
8. વ્યક્તિગત ભાવનાત્મક જરૂરિયાતોને પૂરી નથી પાડતું
શિક્ષણ માત્ર જ્ઞાનનું ટ્રાન્સફર નથી; તેમાં ભાવનાત્મક સપોર્ટ, સંવાદ, મૂલ્ય, સહાનુભૂતિ અને સામાજિક વિકાસ પણ આવે છે. અભિક્રમિત અધ્યયન આ ક્ષેત્રોમાં સીમિત અસર ધરાવે છે.
નિષ્કર્ષ
અભિક્રમિત અધ્યયન આધુનિક શિક્ષણમાં એક ઉપયોગી અને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ છે, પરંતુ તેની મર્યાદાઓને કારણે इसे સંપૂર્ણ અને એકલવાયી પદ્ધતિ તરીકે ઉપયોગમાં લાવી શકાતી નથી. તે અન્ય શિક્ષણ પદ્ધતિઓ સાથે સંયુક્ત રૂપમાં વધુ અસરકારક બને છે.
કોઇ એક વિષયવસ્તુને ધ્યાને લઇ રૈખિક અભિક્રમની રચના કરો.
રૈખિક અભિક્રમ : જલચક્ર (Water Cycle)
Frame – 1
માહિતી:
પૃથ્વી પરનું પાણી સતત એક ચક્રમાં ફેરવે છે જેને જલચક્ર કહે છે.
પ્રશ્ન:
પાણીના સતત ફેરવવાના પ્રક્રિયાને શું કહે છે?
જલચક્ર
પ્રકાશસંશ્લેષણ
જવાબ પસંદ કરો: ______
સાચો જવાબ: 1 → આગળ વધો.
Frame – 2
માહિતી:
જલચક્રનો પ્રથમ તબક્કો વાષ્પીભવન (Evaporation) છે. સૂર્યની ગરમીના કારણે પાણી વરાળ બને છે.
પ્રશ્ન:
પાણી વરાળમાં કયા તબક્કામાં બદલાય છે?
સંઘનન
વાષ્પીભવન
જવાબ: ______
સાચો જવાબ: 2
Frame – 3
માહિતી:
વરાળ ઉપરની તરફ જઈ ઠરીને પાણીના બિંદુઓ બનાવે છે. તેને સંઘનન (Condensation) કહે છે.
પ્રશ્ન:
વરાળ ઠરીને પાણી બને તે પ્રક્રિયાને શું કહે છે?
સંઘનન
વરસાદ
જવાબ: ______
સાચો જવાબ: 1
Frame – 4
માહિતી:
સંઘનનથી બનેલા વાદળો ભારે હોવાથી પાણી વરસાદ રૂપે નીચે પડે છે. તેને વર્ષા (Precipitation) કહે છે.
પ્રશ્ન:
વર્ષા ક્યારે થાય છે?
વાદળો ભારે થાય ત્યારે
સૂર્યાસ્ત સમયે
જવાબ: ______
સાચો જવાબ: 1
Frame – 5
માહિતી:
વર્ષા પછી પાણી નદીઓ, તળાવો અને સમુદ્રોમાં પાછું એકત્રિત થાય છે. આ તબક્કાને સંગ્રહ (Collection) કહે છે.
પ્રશ્ન:
વર્ષા પછી પાણી ક્યાં એકત્રિત થાય છે?
નદીઓ અને સમુદ્રોમાં
પહાડોના શિખરો પર
જવાબ: ______
સાચો જવાબ: 1
Frame – 6 (સમાપન)
શીખેલા મુદ્દા:
વાષ્પીભવન
સંઘનન
વર્ષા
સંગ્રહ
આ બધા મળી જલચક્ર બનાવે છે.
અંતિમ પ્રશ્ન:
જલચક્રમાં કુલ કેટલા મુખ્ય તબક્કા છે?
ત્રણ
ચાર
જવાબ: ______
સાચો જવાબ: 2
📘 સારાંશ:
અભિક્રમિત અધ્યયન એ એવી શિક્ષણ પદ્ધતિ છે જેમાં શીખવાની પ્રક્રિયા નાના-નાના તબક્કાઓમાં વહેંચાયેલી હોય છે. દરેક તબક્કા પછી વિદ્યાર્થીને પ્રતિસાદ મળે છે જેથી તે પોતાની ભૂલ તરત સુધારી શકે. આ પદ્ધતિમાં વિદ્યાર્થી પોતાની ગતિએ સ્વયં શીખી શકે છે, તેથી શીખવાની અસરકારકતા વધી જાય છે. કમ્પ્યુટર, પ્રોગ્રામ્ડ બુક અથવા મશીન દ્વારા શીખવાની સુવિધા મળે છે. અભિક્રમિત અધ્યયન શિક્ષણને વધુ વૈજ્ઞાનિક, રસપ્રદ અને વ્યવસ્થિત બનાવે છે. આ પદ્ધતિ દ્વારા વિદ્યાર્થીઓમાં સ્વઅભ્યાસની ટેવ વિકસે છે અને શીખવાની ગુણવત્તા સુધરે છે.