તંત્ર અભિગમ એટલે — કોઈપણ પ્રક્રિયા અથવા સમસ્યાને એક આખા તંત્ર (સિસ્ટમ) તરીકે જોવી, જેમાં બધા ભાગો એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોય અને એકબીજાની અસર હેઠળ કાર્ય કરતા હોય.
સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો 👇
તંત્ર અભિગમ એ એવી વિચારસરણી છે, જેમાં શિક્ષણ કે અન્ય કાર્યને નાના-નાના ભાગોમાં વિભાજિત કરીને દરેક ભાગનું સુયોજિત રીતે આયોજન, અમલીકરણ અને મૂલ્યાંકન કરવામાં આવે છે જેથી આખું તંત્ર અસરકારક રીતે કાર્ય કરે.
🎯 ઉદાહરણ:
શિક્ષણપ્રક્રિયામાં —
લક્ષ્ય નક્કી કરવું
શિક્ષણ સામગ્રી તૈયાર કરવી
શિક્ષણ પદ્ધતિ પસંદ કરવી
મૂલ્યાંકન કરવું
આ બધું મળીને એક “શૈક્ષણિક તંત્ર” બને છે.
આ દરેક ભાગ એકબીજા પર આધારિત છે, એટલે તંત્ર અભિગમ ઉપયોગી બને છે.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
તંત્ર અભિગમનો અર્થ અને ઉદાહરણ સહિત સમજાવટ (Systems Approach with Example)
📘 અર્થ (Meaning):
તંત્ર અભિગમ એટલે — કોઈપણ પ્રક્રિયાને એક પૂર્ણ તંત્ર (system) તરીકે જોવું, જેમાં અનેક ભાગો (components) પરસ્પર જોડાયેલા હોય અને એકબીજા પર અસર કરતા હોય.
સરળ શબ્દોમાં 👇
તંત્ર અભિગમ એ એવી વિચારસરણી છે જેમાં શિક્ષણ કે કોઈપણ કાર્યને નાના ભાગોમાં વિભાજિત કરીને, દરેક ભાગને સુયોજિત રીતે આયોજન, અમલીકરણ અને મૂલ્યાંકન કરવામાં આવે છે જેથી આખું તંત્ર અસરકારક બને.
⚙️ શૈક્ષણિક ક્ષેત્રમાં તંત્ર અભિગમ:
શિક્ષણને એક “તંત્ર” તરીકે માનવામાં આવે છે જેમાં —
ઇનપુટ (Input) (આગત) : વિદ્યાર્થીઓ, લક્ષ્યો, શૈક્ષણિક સામગ્રી અભ્યાસક્રમ, વિષયવસ્તુ, શૈક્ષણિક સાધનો, શિક્ષકનું જ્ઞાન, વિદ્યાર્થીનું જ્ઞાન, સામાજિક ભૌતિક વાતાવરણ, આંતર માનવિય સંબંધોનું આયોજન
પ્રક્રિયા (Process): શિક્ષણ-અભ્યાસ પ્રક્રિયા, શિક્ષકની પદ્ધતિ, શિક્ષક-વિદ્યાર્થી આંતર વ્યવહાર, વિદ્યાર્થી-વિદ્યાર્થી આંતર વ્યવહાર, યુકિત-પ્રયુકિત અને સંસાધનનો ઉપયોગ, સમયનું આયોજન
આઉટપુટ (Output): વિદ્યાર્થીઓનું શૈક્ષણિક પરિણામ અથવા પ્રદર્શન, શૈક્ષણિક હેતુઓની સિદ્ધિ બાળકના કૌશલ્યનો વિકાસ બાળકની સિદ્ધિનો અભ્યાસ
ફીડબેક (Feedback): પરિણામ પરથી સુધારાઓ
આ તબક્કાઓ એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે. જો એક ભાગ અસરકારક રીતે કામ કરે, તો આખું તંત્ર સારો પરિણામ આપે છે.
🎯 ઉદાહરણ:
🌊 શિક્ષણમાં તંત્ર અભિગમ: Water Cycle (પાણીના ચક્ર)નું ઉદાહરણ
શિક્ષણમાં તંત્ર અભિગમ એ શિક્ષણની પ્રક્રિયાને વ્યવસ્થિત તંત્ર તરીકે જોવાની પદ્ધતિ છે, જેમાં દરેક ઘટક ચોક્કસ લક્ષ્ય સિદ્ધ કરવા માટે એકબીજા સાથે જોડાયેલો હોય છે.
પાણીના ચક્ર (Water Cycle) ને સમજાવવા માટે તંત્ર અભિગમનો ઉપયોગ નીચે મુજબ કરી શકાય છે:
આ તબક્કાઓ એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે. જો એક ભાગ અસરકારક રીતે કામ કરે, તો આખું તંત્ર સારો પરિણામ આપે છે.
🎯 ઉદાહરણ:
ધારણ કરો કે કોઈ શિક્ષક “પાણીનો ચક્ર” વિષય શીખવવાનો છે.
પ્રથમ તે લક્ષ્ય નક્કી કરે છે (વિદ્યાર્થીઓને ચક્ર સમજાવો).
પછી સામગ્રી તૈયાર કરે છે (ચિત્ર, વિડિયો, મોડેલ).
પછી શિક્ષણ આપે છે (વિદ્યાર્થીઓને બતાવીને સમજાવે છે).
અંતે મૂલ્યાંકન કરે છે (પ્રશ્નોત્તરી લે છે).
અને પછી ફીડબેક મેળવ્યા બાદ સુધારાઓ કરે છે.
આ આખી પ્રક્રિયા એક તંત્ર (System) તરીકે કાર્ય કરે છે.
1. 🎯 ધ્યેય નિર્ધારણ (Goal Setting)
સૌપ્રથમ, આ અધ્યયનનો નિર્ગમ (Output) શું હોવો જોઈએ તે નક્કી કરવામાં આવે છે.
- ધ્યેય: વિદ્યાર્થીઓ પાણીના ચક્રના મુખ્ય તબક્કાઓ (બાષ્પીભવન, ઘનીભવન, વર્ષણ, સંગ્રહ) ને સમજી શકે અને તેનું મહત્વ સમજાવી શકે.
2. નિવેશ (Input): સંસાધનો અને પૂર્વજ્ઞાન
નિવેશ એ પ્રક્રિયા શરૂ કરવા માટે જરૂરી તમામ સંસાધનો છે.
- વિદ્યાર્થીઓ: પાણી વિશેનું પૂર્વજ્ઞાન (દા.ત., પાણીના સ્વરૂપો - બરફ, પ્રવાહી, વરાળ).
- સંસાધનો:
- શિક્ષક.
- પાણીના ચક્રનો ચાર્ટ/ડાયાગ્રામ.
- શૈક્ષણિક વીડિયો અથવા એનિમેશન.
- પાઠ્યપુસ્તક.
- વર્ગખંડનું ભૌતિક વાતાવરણ.
3. પ્રક્રિયા (Process): શિક્ષણ-અધ્યયન પ્રવૃત્તિઓ
આ તબક્કે નિવેશનો ઉપયોગ કરીને ધ્યેય સિદ્ધ કરવા માટેની પ્રવૃત્તિઓ કરવામાં આવે છે.
- બાષ્પીભવન સમજાવવું: શિક્ષક એક વાસણમાં પાણી ગરમ કરીને વરાળ બનવાની પ્રક્રિયાનું પ્રદર્શન કરે છે.
- ઘનીભવન સમજાવવું: વરાળને ઠંડા પ્લેટ પર એકઠી કરીને ફરી પાણીના ટીપાં બનતા બતાવે છે, જે વાદળ બનવાની પ્રક્રિયા દર્શાવે છે.
- વર્ષણ કે વરસાદ વિશે સમજાવવું: વાદળોના ભારે થઈને વરસાદ સ્વરૂપે નીચે આવવાની પ્રક્રિયાનું વિવરણ.
- પ્રવૃત્તિ: વિદ્યાર્થીઓ પાણીના ચક્રના તબક્કાઓને ક્રમમાં લેબલ કરે.
- જૂથ ચર્ચા: પાણીના ચક્રનું પૃથ્વી પરના જીવન માટે શું મહત્વ છે?
4. નિર્ગમ (Output): પરિણામોનું મૂલ્યાંકન
આ પ્રક્રિયાના અંતિમ પરિણામો છે, જે ધ્યેય સાથે મેળવવામાં આવે છે. વિદ્યાર્થીઓ એક નિશ્ચિત ક્વિઝ અથવા લેખિત પરીક્ષા માં સફળતાપૂર્વક પાણીના ચક્રના તબક્કાઓનું વર્ણન કરે.
વિદ્યાર્થીઓ પાણીના સંરક્ષણના મહત્વને સમજે અને તેનું પાલન કરે.
5. પ્રતિભાવ (Feedback): સુધારણા અને નિયંત્રણ
નિર્ગમમાંથી મેળવેલી માહિતીનો ઉપયોગ આગામી શિક્ષણ પ્રક્રિયામાં સુધારો કરવા માટે થાય છે.
ઉપરોક્ત પ્રક્રિયા પૂર્ણ થયા બાદ શિક્ષક કરેલ કાર્યનું મૂલ્યાંકન કરે છે. વિદ્યાર્થીમાં હેતુને અનુરૂપ સમજ કે કૌશલ્યનો વિકાસ થયો છે કે નહીં? તેમજ દરેક વિદ્યાર્થી સિદ્ધિના કયા સ્તરે છે, શિક્ષક તે જાણવા પ્રયત્ન કરે છે. આ માટે તે જુદી જુદી મૂલ્યાંકન તકનિકોનો ઉપયોગ કરે છે. જો ધારેલું પરિણામ ન મળે તો ઇનપૂટ અને પ્રક્રિયામાં જરૂરી ફેરફાર કરે છે અને તે પ્રક્રિયા ફરીથી કરે છે અને પુનઃમૂલ્યાંકન કરે છે. આ પ્રક્રિયા જ્યાં સુધી બાળકમાં હેતુઓને અનુરૂપ જરૂરી સમજ કૌશલ્યનો વિકાસ ન થાય ત્યાં સુધી થાય છે.
આમ, તંત્ર અભિગમ એ શિક્ષણના હેતુઓને ઓળખવામાં મદદરૂપ બને છે. વર્ગ શિક્ષણ, શાળા સંચાલનના આયોજન વગેરેમાં મદદરૂપ બને છે અને તેના મૂલ્યાંકન થકી શૈક્ષણિક અને વહીવટી પ્રક્રિયાને મૂલવે છે.
💡 સારાંશ:
તંત્ર અભિગમ એટલે કોઈ પ્રક્રિયાને એક સંગઠિત તંત્ર તરીકે જોઈ, તેના બધા ઘટકો વચ્ચેના સંબંધ અને કામગીરીને સમજીને લક્ષ્ય હાંસલ કરવા માટે આયોજનબદ્ધ રીતે કાર્ય કરવું.
તંત્ર અભિગમ એટલે કોઈપણ પ્રક્રિયાને એક સંપૂર્ણ તંત્ર તરીકે જોવાની વિચારસરણી. તેમાં દરેક ભાગ એકબીજા સાથે જોડાયેલો હોય છે અને એકબીજા પર અસર કરે છે. શિક્ષણમાં તંત્ર અભિગમનો અર્થ એ થાય છે કે શિક્ષણને ઇનપુટ, પ્રક્રિયા, આઉટપુટ અને ફીડબેક જેવા તબક્કાઓમાં વહેંચીને આયોજનબદ્ધ રીતે કાર્ય કરવું. ઉદાહરણ તરીકે, શિક્ષક પાઠ તૈયાર કરે, શીખવે, વિદ્યાર્થીઓનું મૂલ્યાંકન કરે અને પછી સુધારણા કરે — આ આખી પ્રક્રિયા એક તંત્ર તરીકે કાર્ય કરે છે. તંત્ર અભિગમ શિક્ષણને વધુ સુવ્યવસ્થિત, વૈજ્ઞાનિક અને અસરકારક બનાવે છે.
